 |
| Μια γκραβούρα των αρχών του 20ού αιώνα, που δείχνει τους επικεφαλής των μεγάλων τραστ να έχουν «βαρυστομαχιάσει» από την αρπαγή και ιδιοποίηση των παγκόσμιων πόρων. Η κατάσταση δεν έχει αλλάξει ουσιαστικά σήμερα |
Οι τελευταίες εξελίξεις με τις πρώην γαλλικές αποικίες στην Αφρική αλλά και ο συνεχιζόμενος πόλεμος στην Ουκρανία φέρνουν ξανά στο προσκήνιο την –κατά τα άλλα πάντα επίκαιρη– έννοια του ιμπεριαλισμού. Εκτός όμως από επίκαιρη, τη θεωρούμε και απαραίτητη για την κατανόηση της σύγχρονης εποχής και για αυτό θα προσπαθήσουμε στο παρόν άρθρο να αποσαφηνίσουμε μερικές πτυχές της, μιας και υπάρχει τεράστια σύγχυση στην αριστερά –και όχι μόνο– για αυτό το θέμα. Το ζήτημα είναι περίπλοκο και δεν μπορεί να αναλυθεί πλήρως σε ένα μόνον άρθρο, ωστόσο επιφυλασσόμαστε να επανέλθουμε.
Πριν καταπιαστούμε με οποιαδήποτε ανάλυση, οφείλουμε να ξεκινήσουμε από την ιστορική διάσταση του ιμπεριαλισμού. Στον τίτλο του ομώνυμου βιβλίου του ο Λένιν αναφέρεται στον ιμπεριαλισμό ως «ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού», ενώ αντίστοιχα σε διάφορα κεφάλαια ως «ανώτατη βαθμίδα» ή «ιδιαίτερο στάδιο» του καπιταλισμού. Ο ιμπεριαλισμός είναι λοιπόν καπιταλισμός σε κάποια ιδιαίτερη, ανώτατη φάση της ανάπτυξής του, που επικράτησε στη στροφή από τον 19ο στον 20ό αιώνα και περικλείει σύμφωνα με τον Λένιν 5 βασικά γνωρίσματα: 1) τον κυρίαρχο ρόλο των μονοπωλίων στην οικονομική ζωή· 2) τον σπουδαίο ρόλο του τραπεζικού κεφαλαίου που συγχωνεύεται με το βιομηχανικό και δημιουργεί το «χρηματιστικό κεφάλαιο»· 3) τη βαρύνουσα σημασία της εξαγωγής κεφαλαίου, σε διάκριση με την εξαγωγή εμπορευμάτων (που κυριαρχούσε στο προ-μονοπωλιακό στάδιο του καπιταλισμού)· 4) Το μοίρασμα του κόσμου μεταξύ διεθνών μονοπωλιακών ενώσεων· 5) την ολοκλήρωση του εδαφικού μοιράσματος της γης ανάμεσα στις μεγαλύτερες καπιταλιστικές δυνάμεις (σελ. 103-4, «Ο ιμπεριαλισμός ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού», εκδ. Σύγχρονη Εποχή). Αξίζει ακόμα να σημειώσουμε ότι ο ιμπεριαλισμός, αν και καπιταλισμός, έχει χαρακτηριστικά πολύ διαφορετικά ή και αντίθετα από εκείνα του φιλελεύθερου καπιταλισμού του 19ου αιώνα, αφού στη θέση της εξαγωγής εμπορευμάτων έχει μπει η εξαγωγή κεφαλαίου και στη θέση του ελεύθερου ανταγωνισμού έχουν μπει τα μονοπώλια, τα τραστ και οι συνενώσεις ακόμα και ανταγωνιστικών κεφαλαίων. Έχοντας δει την ιστορική διάσταση του ιμπεριαλισμού, μπορούμε τώρα ευκολότερα να απαντήσουμε σε μερικά επίκαιρα ερωτήματα.
α) Ταυτίζεται ο ιμπεριαλισμός με ορισμένα μόνο ισχυρά κράτη;
Με βάση τα όσα είπαμε παραπάνω, η απάντηση είναι: προφανώς και όχι, καθώς ο ιμπεριαλισμός είναι καπιταλισμός σε κάποια ιδιαίτερη φάση της ανάπτυξής του και αφορά ολόκληρο το παγκόσμιο σύστημα του καπιταλισμού και όχι μόνο ορισμένα κράτη. Ο Λένιν βέβαια μιλάει, και ορθώς, για ιμπεριαλιστικά κράτη (ΗΠΑ, Γαλλία, Αγγλία, Ρωσία, Γερμανία κ.λπ.), που ασκούν ιμπεριαλιστική (ληστρική, αρπακτική, κατακτητική) πολιτική (μιλά άλλωστε για μια χούφτα κράτη που εκμεταλλεύονται όλα τα άλλα), αλλά ποτέ δεν ταύτισε αυτά τα κράτη με τον ίδιο τον ιμπεριαλισμό, όπως θα ήταν λάθος να ταυτίσουμε την αρχαία Ελλάδα με τη δουλεία, παρότι αυτή αποτελούνταν από δουλοκτητικές πόλεις-κράτη.
Κράτη με αποικιακή και κατακτητική πολιτική υπήρξαν και πριν από την εποχή του ιμπεριαλισμού (όπως η Ρώμη, ή η Αγγλία του πρώτου μισού του 19ου αιώνα), αλλά αυτά δεν μπορούμε να τα χαρακτηρίσουμε ιμπεριαλιστικά κράτη ή την εποχή τους ιμπεριαλιστική. Οι πολιτικές τους διέφεραν ριζικά από τις πολιτικές του χρηματιστικού κεφαλαίου. Στο ιδιαίτερο στάδιο του καπιταλισμού που βρισκόμαστε, κυριαρχούν οι διεθνείς μονοπωλιακές ενώσεις (τραστ κ.λπ.), που μοίρασαν και μοιράζουν οικονομικά τον κόσμο και τις αγορές. Πάνω και δίπλα σε αυτές ακριβώς τις σχέσεις είναι που τα ισχυρά κράτη, ως συλλογικοί καπιταλιστές και εκπρόσωποι των συμφερόντων των γιγάντιων επιχειρήσεων, διεξάγουν μια διαρκή πάλη, είτε «ειρηνική» είτε αναπόφευκτα βίαια κάποια στιγμή, για το μοίρασμα του λεγόμενου «οικονομικού χώρου». Για αυτό και δεν μπορούμε να ταυτίζουμε κράτη με αποικιακή πολιτική άλλων εποχών με κράτη της ιμπεριαλιστικής εποχής.
β) Μπορεί να υπάρξει μη ιμπεριαλιστικός καπιταλισμός σήμερα ή στο μέλλον;
Μη ιμπεριαλιστικός καπιταλισμός ήταν ο καπιταλισμός μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Από εκεί και πέρα πέρασε στο ανώτατό του στάδιο, στον ιμπεριαλισμό, και δεν μπορεί να κάνει βήμα πίσω, να ξαναγίνει δηλαδή καπιταλισμός του ελεύθερου ανταγωνισμού, του ανταγωνισμού μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων, ή επιχειρήσεων που κινούνται μέσα στα στενά εθνικά πλαίσια. Σήμερα η αναντίρρητη πραγματικότητα είναι ότι το πολύ μεγαλύτερο μέρος της παγκόσμιας παραγωγής και γενικά οικονομικής δραστηριότητας διεξάγεται ή ελέγχεται από «μια χούφτα» γιγάντιες μονοπωλιακές επιχειρήσεις, που έχουν φανερά όλη την οικονομική δύναμη στα χέρια τους – και μέσω των πανίσχυρων διασυνδέσεών τους με τον Τύπο και τους κρατικούς υπαλλήλους όλων των κλιμακίων (έως και τους πολιτικούς ηγέτες των κρατών) και όλη την πολιτική δύναμη. Πώς θα μπορούσαμε να γυρίσουμε στο προηγούμενο στάδιο; Αλλά ακόμα και αν μπορούσαμε, αυτό δεν θα ήταν ένα τεράστιο βήμα προς τα πίσω και σε ζητήματα παραγωγικότητας αλλά και κοινωνικοποίησης της παραγωγής; Ή μήπως η τεράστια συγκέντρωση της παραγωγής δεν προέκυψε αναγκαία από τον ελεύθερο ανταγωνισμό;Μια οπισθοδρόμηση στο προ-μονοπωλιακό στάδιο (αν ήταν ποτέ δυνατή) θα μας οδηγούσε σε βάθος χρόνου ξανά στον ιμπεριαλισμό. Η εργατική τάξη δεν μπορεί να λύσει το ζήτημα του ιμπεριαλισμού γυρνώντας στον προ-μονοπωλιακό καπιταλισμό. Αυτή είναι η μικροαστική «λύση» του ζητήματος ή, καλύτερα, μια αυταπάτη.
γ) Τα ισχυρά κράτη θα μπορούσαν να πραγματοποιήσουν ειρηνικά, μέσα από συμμαχίες, το οικονομικό μοίρασμα του κόσμου;
Το ερώτημα αυτό αποτελεί κατά κάποιον τρόπο την πολιτική προέκταση του προηγούμενου. Βλέποντας τα ισχυρά κράτη να συνάπτουν συμμαχίες, ορισμένοι πιστεύουν ότι θα μπορούσαν μέσα στο πλαίσιο του ιμπεριαλιστικού σταδίου του καπιταλισμού να σταματήσουν οι πόλεμοι. Πράγματι, για διάφορα χρονικά διαστήματα, αυτό είναι πιθανό, ωστόσο όλες οι συμμαχίες έχουν περιορισμένη διάρκεια. Και αυτό γιατί μια οποιαδήποτε ειρηνική οικονομική μοιρασιά του κόσμου μεταξύ μεγάλων δυνάμεων δεν μπορεί παρά να γίνει με βάση τον συσχετισμό των δυνάμεών τους (κυρίως οικονομικών αλλά όχι μόνο, δηλαδή και στρατιωτικών κ.ά.). Ο πιο δυνατός θα πάρει τα περισσότερα κ.ο.κ. Ωστόσο, στην πορεία εξέλιξης της ιστορίας, στη διαλεκτική της κίνηση, τίποτε δεν μένει ίδιο και προφανώς ούτε οι διάφοροι συσχετισμοί δυνάμεων. Δείτε για παράδειγμα την Κίνα, που πριν έναν αιώνα ήταν μια μισοαποικία και σήμερα ανταγωνίζεται για την πρωτοκαθεδρία του παγκόσμιου καπιταλισμού. Όταν αλλάζει ο συσχετισμός δυνάμεων απαιτείται το ξαναμοίρασμα της λείας και αυτό είναι δεδομένο ότι δεν μπορεί να γίνει ειρηνικά. Ποτέ κανένας δεν παραιτείται των προνομίων του μπροστά σε έναν ανερχόμενο ανταγωνιστή. Και εκεί ο πόλεμος ξεσπά, είτε άμεσα είτε μέσω αντιπροσώπων. Τέλος, ας θυμηθούμε την εξαιρετική σύλληψη του Λένιν για την ουσία των συμμαχιών: «Οι ειρηνικές συμμαχίες προετοιμάζουν τους πολέμους και με τη σειρά τους ξεπηδούν από τους πολέμους, καθορίζοντας η μια την άλλη, γεννώντας τη διαδοχή των μορφών της ειρηνικής και της μη ειρηνικής πάλης πάνω στο ίδιο ακριβώς έδαφος των ιμπεριαλιστικών σχέσεωνκαι των αμοιβαίων σχέσεων της παγκόσμιας οικονομίας και της παγκόσμιας πολιτικής».
Ιωάννης Νικολάου-Μπράζιος