ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ

Ένα άρθρο του Λέοντα Τρότσκυ για την κεντρική σημασία της γυναικείας απελευθέρωσης στην πορεία προς τον σοσιαλισμό

 

Η Ρωσική Επανάσταση ξεκίνησε τον Φεβρουάριο του 1917 από
μια διαδήλωση γυναικών

Το εμπνευσμένο αυτό άρθρο του Λέοντα Τρότσκυ, με τίτλο «Το χτίσιμο του σοσιαλισμού σημαίνει απελευθέρωση της γυναίκας και προστασία της μητρότητας», πρωτοδημοσιεύτηκε τον Δεκέμβριο του 1925 στην επιθεώρηση «ZaNovyi Byt» («Για μια νέα καθημερινή ζωή»). Ο Τρότσκυ δεν λαθεύει όταν λέει ότι ο καλύτερος τρόπος να μετρήσει κανείς την πρόοδο προς μια σοσιαλιστική κοινωνία είναι η βελτίωση της θέσης της γυναίκας, της μάνας, του παιδιού. Θα έλεγε κανείς ότι, έναν αιώνα μετά τη δημοσίευση αυτού του άρθρου, ακόμα και μέσα στην καπιταλιστική κοινωνία πολλά προβλήματα έχουν λυθεί και πολλά δικαιώματα έχουν κερδηθεί για τη γυναίκα. Αυτό μόνο σε έναν βαθμό είναι σωστό. Η παρακμή του καπιταλισμού επιδεινώνει ξανά τη θέση της γυναίκας και φέρνει στην επιφάνεια μορφές και φαινόμενα καταπίεσης της γυναίκας που κανονικά θα έπρεπε να έχουν εξαλειφθεί από δεκαετίες. Αρκεί μόνο να σκεφθούμε τούτο: από τις κατακτήσεις που θέτει ο Τρότσκυ ως υποχρεωτικές για την οικοδόμηση μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας στην καθυστερημένη Ρωσία των αρχών του 20ού αιώνα, όπως παιδικοί σταθμοί στους χώρους εργασίας, κοινοτικά πλυντήρια και κουζίνες, ανατροφή των παιδιών με έξοδα του κράτους κ.ά., πόσες έχουν γίνει πράξη σήμερα ακόμα και στις προχωρημένες καπιταλιστικές χώρες;

Από τη σύνταξη 

 

Οι γυναίκες του πρώτου εργατικού κράτους στον
κόσμο χρειάστηκε να υπερασπιστούν τις κατακτήσεις
τους -και την επανάσταση- με το όπλο στο χέρι

Ο πιο ακριβής τρόπος για να μετρήσουμε την πρόοδό μας είναι τα πρακτικά μέτρα που παίρνουμε για τη βελτίωση της θέσης της μάνας και του παιδιού. Τούτος ο δείκτης είναι πολύ αξιόπιστος, δεν ξεγελάει. Αμέσως δείχνει και τις υλικές επιτυχίες και τις πολιτιστικές επιτεύξεις με την ευρεία έννοια. Η ιστορική πείρα δείχνει ότι ακόμη και το προλεταριάτο, που ήδη πολεμάει με τους δυνάστες του, κάθε άλλο παρά πρόθυμο είναι να επιστήσει την αναγκαία προσοχή στην τυραννισμένη θέση της γυναίκας σαν νοικοκυράς, μάνας και συζύγου. Τέτοια είναι η τρομερή δύναμη της συνήθειας στην οικογενειακή σκλαβιά της γυναίκας! Δεν υπάρχει λόγος ούτε καν να μιλήσουμε για τον αγροτόκοσμο. Το βάρος και η απελπιστική μοίρα της χωρικής, και όχι μόνο της προερχόμενης από τις φτωχές αλλά ακόμη και από τις μεσαίες οικογένειες, δεν μπορεί πιθανόν να συγκριθεί σήμερα ούτε και με τα χειρότερα καταναγκαστικά έργα. Όχι ξεκούραση, όχι διακοπές, όχι αχτίδα ελπίδας. Η επανάστασή μας βαθμηδόν μόνο εκτείνεται μέχρι τα οικογενειακά θεμέλια, κυρίως στις πόλεις, προς το παρόν, στις βιομηχανικές περιοχές και μόνο πολύ αργά διεισδύει στην επαρχία. Και τα προβλήματα εδώ είναι αμέτρητα. 

«Κάτω η σκλαβιά της κουζίνας», λέει
η σοβιετική αφίσα

Η ριζική αλλαγή της θέσης της γυναίκας είναι δυνατόν να γίνει μόνο όταν όλες οι συνθήκες κοινωνικής, οικογενειακής και οικιακής ύπαρξης μεταβάλλονται. Το βάθος του θέματος της μάνας εκφράζεται στο γεγονός ότι αυτή είναι, στην ουσία, το ζωντανό σημείο όπου όλες οι αποφασιστικές γραμμές του οικονομικού και πολιτιστικού έργου μας τέμνονται. Το θέμα της μητρότητας είναι άλλο από το θέμα διαμέρισμα, τρεχούμενο νερό, κουζίνα, πλυντήριο, τραπεζαρία. Αλλά είναι το ίδιο ζωτικό με το θέμα σχολεία, βιβλία, χώροι ψυχαγωγίας. Η μέθη χτυπάει ανελέητα τη νοικοκυρά και τη μάνα. Το ίδιο η αγραμματοσύνη κι η ανεργία. Το τρεχούμενο νερό και το ηλεκτρικό στο διαμέρισμα πάνω απ’ όλα ελαφρύνουν τα βάρη της γυναίκας. 

Η μητρότητα είναι το θέμα όλων των θεμάτων. Εδώ όλες οι γραμμές συγκλίνουν κι από δω πάλι ξανοίγονται προς όλες τις κατευθύνσεις. Η αναμφίβολη ανάπτυξη της υλικής επάρκειας στη χώρα το καθιστά δυνατό, γι’ αυτό και απαραίτητο, να σκεπτόμαστε τη μάνα και το παιδί ασύγκριτα πλατύτερα και βαθύτερα απ’ ό,τι μέχρι τώρα. Ο βαθμός της ενεργητικότητάς μας σε αυτόν τον τομέα θα δείχνει σε τι βαθμό μάθαμε να συνδέουμε τους σκοπούς μεταξύ τους στα βασικά θέματα της ζωής μας. 

Όπως ακριβώς ήταν αδύνατον να προσεγγίσουμε τη δομή του σοβιετικού κράτους χωρίς να ελευθερώσουμε τους χωρικούς από τον κυκεώνα της δουλείας, έτσι είναι αδύνατον να προχωρήσουμε στον σοσιαλισμό χωρίς να ελευθερώσουμε τη χωρική και την εργάτρια γυναίκα από τα δεσμά της οικογένειας και του νοικοκυριού. Κι αν συνηθίζαμε να καθορίζουμε την ωριμότητα ενός επαναστάτη εργάτη όχι μόνο από τη στάση του προς τον καπιταλιστή, αλλά κι από τη στάση του προς τον χωρικό, δηλαδή από την κατανόηση της ανάγκης απελευθέρωσης του χωρικού από τα δεσμά, έτσι τώρα μπορούμε και πρέπει να μετράμε τη σοσιαλιστική ωριμότητα του εργάτη και του προοδευτικού χωρικού από τη στάση τους προς τη γυναίκα και το παιδί, από την κατανόηση της ανάγκης της απελευθέρωσης της μάνας από τα καταναγκαστικά έργα, από το να της δοθεί η δυνατότητα να ισιώσει την πλάτη της και να καταπιαστεί, όπως θα ’πρεπε, με την κοινωνική και πολιτιστική ζωή. 

Η μητρότητα είναι ο ομφαλός όλων των προβλημάτων. Τούτος είναι ο λόγος γιατί κάθε καινούργιο μέτρο, κάθε νόμος, κάθε πρακτικό βήμα στην οικονομική και κοινωνική δομή πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με το ζήτημα του πώς θα επιδράσει στην οικογένεια, αν θα χειροτερέψει ή θα καλυτερέψει τη μοίρα της μάνας, αν θα βελτιώσει τη θέση του παιδιού. 

Ο μεγάλος αριθμός άστεγων παιδιών στις πόλεις μάς δίνει την πιο τρομερή απόδειξη του γεγονότος ότι είμαστε ακόμη κολλημένοι απ’ όλες τις πλευρές στον κυκεώνα της παλιάς κοινωνίας, πράγμα που αυτοδιακηρύσσεται κατά τον πιο ωμό τρόπο στην εποχή της πτώσης της. Η θέση της μάνας και του παιδιού ποτέ δεν ήταν τόσο δύσκολη όπως στα χρόνια της μετάβασης από τα παλιά στα νέα, ιδιαίτερα κατά τα χρόνια του εμφυλίου πολέμου. Η επέμβαση των Κλεμανσώ και Τσώρτσιλ και των Κολτσάκ και Ντενίκιν και Βράγκελ χτύπησε αδυσώπητα τη γυναίκα εργάτρια, τη χωρική γυναίκα, τη μάνα, και μας άφησε κληρονομιά ένα χωρίς προηγούμενο ξεσπίτωμα παιδιών. Το παιδί έρχεται από τη μάνα και η έλλειψη στέγης του παιδιού είναι πάνω απ’ όλα το αποτέλεσμα της έλλειψης στέγης της μάνας. Φροντίδα για τη μάνα είναι ο αληθέστερος και βαθύτερος τρόπος για τη βελτίωση της μοίρας του παιδιού. 

Η γενική ανάπτυξη της οικονομίας δημιουργεί τις συνθήκες για βαθμιαία ανοικοδόμηση της οικογένειας και της οικιακής ζωής. Όλα τα ζητήματα που συνδέονται με τούτο πρέπει να τεθούν σε όλη τους τη μεγαλοπρέπεια. Πλησιάζουμε από πολλές κατευθύνσεις την ανανέωση του βασικού κεφαλαίου της χώρας: ζητάμε καινούργιες μηχανές για να αντικαταστήσουμε τις παλιές· χτίζουμε καινούργια εργοστάσια· ανανεώνουμε όλους τους σιδηροδρόμους· ο χωρικός ζητάει αλέτρια, σπορείς, τρακτέρ. 

Αλλά το πιο βασικό «κεφάλαιο» είναι ο λαός, δηλαδή, η δύναμή του, η υγεία του, το πνευματικό του πεδίο. Το κεφάλαιο τούτο απαιτεί ακόμα περισσότερη ανανέωση απ’ ό,τι ο εξοπλισμός των εργοστασίων ή τα εργαλεία των χωρικών. Μη σας περάσει από το μυαλό ότι τα χρόνια της σκλαβιάς, της πείνας και της δουλείας, τα χρόνια του πολέμου και των επιδημιών πέρασαν χωρίς να αφήσουν ίχνη. Όχι. Άφησαν πίσω τους στον ζωντανό οργανισμό του λαού και τραύματα και ουλές· φυματίωση, σύφιλη, νευρασθένεια, αλκοολισμός – όλες αυτές οι αρρώστιες και πολλές άλλες είναι πλατιά εξαπλωμένες ανάμεσα στις μάζες του πληθυσμού. Το έθνος πρέπει να εξυγιανθεί. Χωρίς αυτό, ο σοσιαλισμός είναι αδιανόητος. 

Πρέπει να ψάξουμε τις ρίζες, τις πηγές. Και πού βρίσκεται η πηγή του έθνους αν όχι στη μάνα; Ο αγώνας ενάντια στην παραμέληση της μάνας πρέπει να λάβει την πρώτη θέση. Οικοδομήσεις σπιτιών, κατασκευές κέντρων περίθαλψης παιδιών, νηπιαγωγεία, κοινοτικές τραπεζαρίες και πλυντήρια πρέπει να γίνουν το επίκεντρο της μέριμνας, και η μέριμνα αυτή πρέπει να είναι άγρυπνη και καλά οργανωμένη. Εδώ ζητήματα ποιότητας αποφασίζουν για όλα. Παιδική περίθαλψη, ευκολίες για φαγητό και πλύσιμο πρέπει να στηθούν έτσι ώστε με τις διευκολύνσεις που προβλέπουν να είναι σε θέση να καταφέρουν τη χαριστική βολή στην παλιά, κλειστή, απομονωμένη οικογενειακή μονάδα, τέλεια πεσμένη πάνω στους κυρτούς ώμους της νοικοκυράς και της μάνας. Η βελτίωση του περιβάλλοντος μοιραία εγείρει κύμα απαιτήσεων, και κατόπιν κύμα μέσων. Η φροντίδα των παιδιών σε δημόσιους χώρους, καθώς επίσης και η σίτιση των ενηλίκων σε κοινοτικές καντίνες στοιχίζει φθηνότερα απ’ ό,τι στην οικογένεια. Αλλά η μεταφορά των υλικών μέσων από την οικογένεια στα κέντρα περίθαλψης παιδιών και στις καντίνες θα λάβει χώρα μόνο αν η κοινωνική οργάνωση μάθει να ικανοποιεί τις πιο βασικές απαιτήσεις καλύτερα από την οικογένεια. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει τώρα να δοθεί στα θέματα ποιότητας. Άγρυπνος κοινωνικός έλεγχος και σταθερή παρόρμηση όλων των οργάνων και των θεσμών που υπηρετούν την οικογένεια και τις οικιακές ανάγκες είναι απαραίτητος στις μάζες που μοχθούν. 

«Βιβλία για όλους τους τομείς της γνώσης», λέει η αφίσα
 του Αλεξάντερ Ρονττσένκο από το 1924. Η εικονιζόμενη
είναι η χίλια Μπρίκι, γνωστή ως «Μούσα της Ρωσικής
Πρωτοπορίας»

Οι μύστες στον μεγάλο αγώνα για την απελευθέρωση των μανάδων πρέπει να είναι φυσικά οι προοδευμένες γυναίκες εργάτριες. Με κάθε τρόπο το κίνημα αυτό πρέπει να κατευθυνθεί ενάντια στο χωριό. Αλλά και στην αστική ζωή μας υπάρχει ακόμη κατάλοιπο του χωριατο-μικροαστικού χαρακτήρα. Η ιδέα που έχουν για τις γυναίκες πολλοί εργάτες δεν είναι ακόμα σοσιαλιστική, αλλά συντηρητική, χωριάτικη, μεσαιωνική. Έτσι η χωριάτισσα μάνα, δυναστευμένη από τον ζυγό της οικογένειας, παρασύρει στον γκρεμό την εργάτρια μάνα μαζί της. Η χωριάτισσα μάνα πρέπει να ανέλθει. Πρέπει να ποθεί να ανεβάσει τον εαυτό της, δηλαδή, πρέπει να ξυπνήσει, και εμείς πρέπει να της δείξουμε τον τρόπο. 

Είναι αδύνατον να κινηθούμε προς τα εμπρός ενώ αφήνουμε τη γυναίκα πολύ πίσω. Η γυναίκα είναι η μάνα του έθνους. Από τη σκλαβιά της γυναίκας ξεκινούν προκαταλήψεις και προλήψεις που περιτυλίγουν τα παιδιά της νέας γενιάς και διεισδύουν βαθιά σε όλους τους πόρους της εθνικής συνείδησης. Ο καλύτερος και πιο σωστός τρόπος να αγωνιστούμε ενάντια στην πρόληψη της θρησκείας είναι η πολύπλευρη φροντίδα για τη μάνα. Αυτή πρέπει να ανυψωθεί και να διαφωτιστεί. Το να ελευθερωθεί η μάνα σημαίνει να κοπεί ο τελευταίος ομφάλιος λώρος που συνδέει τον άνθρωπο με το σκοτεινό και προληπτικό παρελθόν.