200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821

 

Σε ένα ένθετο της εφημερίδας μας για το 1821 πριν από λίγα χρόνια γράφαμε ότι: η ελληνική άρχουσα καπιταλιστική τάξη, από εκεί που προσπαθούσε, την εποχή της εθνικοφροσύνης και του «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια», να καπηλευθεί την κληρονομιά της επανάστασης του ’21, έχει φτάσει σήμερα να ενοχλείται από αυτή την κληρονομιά. Η ματαίωση ουσιαστικά κάθε εορτασμού για την τεράστιας σημασίας επέτειο των 200 χρόνων από την επανάσταση –με πρόσχημα την επιδημία– έρχεται να δικαιώσει απόλυτα τον τότε ισχυρισμό μας.

Ο βασικός λόγος που η σημερινή ελληνική άρχουσα τάξη εχθρεύεται την κληρονομιά και τα διδάγματα του 1821 είναι ότι αυτή είναι μια εντελώς χρεοκοπημένη ιστορικά κοινωνική τάξη, που εχθρεύεται τον ίδιο τον ελληνικό λαό· που παθαίνει αλλεργία ακόμα και στο άκουσμα των λέξεων επανάσταση, αγώνες, αντίσταση, ελευθερία. Όλες οι βασικές αξίες που γέννησε η επανάσταση του ’21 και που διαμόρφωσαν έκτοτε τη νοοτροπία του ελληνικού λαού –η αγάπη για την ελευθερία, το μαχητικό πνεύμα, το να βάζει την τιμή και την αξιοπρέπεια ακόμα και πάνω από τη ζωή, η περιφρόνηση προς τους ισχυρούς–, όλα αυτά η άρχουσα τάξη τα θεωρεί σήμερα εμπόδιο για τους σκοπούς της. Γιατί θέλει να μας μεταβάλει σε εντελώς υποταγμένους, φτωχοποιημένους και ατομικοποιημένους υπηκόους ενός αντιδημοκρατικού καθεστώτος, σε σύγχρονους ραγιάδες δηλαδή. Εξάλλου, μέχρι και πρόσφατα ο αστικός Τύπος διαφήμιζε ανοιχτά την ανάγκη αντικατάστασης της μαχητικής και με υψηλή ιστορική συνείδηση ελληνικής εργατικής τάξης από εισαγόμενες τριτοκοσμικές μάζες ανύπαρκτης ταξικής και πολιτικής συνείδησης.

Ένας λαός που υποτιμά την ιστορία του, που δεν αντλεί από αυτή πρότυπα για νέους αγώνες και νέες κατακτήσεις, είναι λαός χωρίς μέλλον! Εμείς οι Έλληνες Κομμουνιστές-Τροτσκιστές πιστεύουμε: πρώτον, ότι ακόμα και σήμερα, ό,τι θετικότερο έχει ο ελληνικός λαός στη νοοτροπία και συνείδησή του ξεκινάει από την επανάσταση του ’21. Και δεύτερον, ότι τα διδάγματα από αυτή την επανάσταση έχουν παίξει και θα παίξουν αποφασιστικό ρόλο στον εξοπλισμό της σημερινής επαναστατικής τάξης, της εργατικής. Η μελλοντική σοσιαλιστική επανάσταση στην Ελλάδα θα κουβαλάει την πείρα και τις κατακτήσεις ολόκληρης της αλυσίδας των αγώνων του λαού μας που ξεκινάει στα 1821.

 

Πώς προέκυψε η επανάσταση του 1821

Οι κλασικές αστικές ιστοριογραφικές αντιλήψεις για το 1821 παρουσιάζουν την έκρηξη της επανάστασης ως το αποτέλεσμα της ωρίμανσης υπό ορισμένες συνθήκες μιας προϋπάρχουσας εθνικής συνείδησης στις «ψυχές» των υπόδουλων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία Ελλήνων. Μια εθνική συνείδηση που υποτίθεται ότι υπήρχε ανέκαθεν, έστω εν υπνώσει, ή που τη γένεσή της την τοποθετούν στους τελευταίους αιώνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ασφαλώς στην ιστορία δεν υπάρχουν απόλυτες ασυνέχειες. Οι καταβολές του Βυζαντίου και το θρησκευτικό και γλωσσικό στοιχείο διατήρησαν πάντα τη σημασία τους για την ταυτότητα, τη συνείδηση του ρωμέικου (Ορθόδοξου) «μιλλέτ» (κοινότητας) της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Όμως το έθνος και η εθνική συνείδηση είναι πολύ διαφορετικά πράγματα, που δεν έχουν καμία σχέση με τον μεσαιωνικό κόσμο ή με την ασιατική Οθωμανική κοινωνία της περιόδου της ακμής της. Το έθνος και η εθνική συνείδηση είναι ιστορικά φαινόμενα που η γένεσή τους συνδέεται αιτιακά και άρρηκτα με την άνοδο της αστικής τάξης και του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, καθώς και των ιδεών (πολιτικών, νομικών, φιλοσοφικών κ.ά.) που αντιστοιχούν σε αυτή την ανερχόμενη κοινωνική τάξη και αυτόν τον τρόπο παραγωγής.

Δύο ήταν οι βασικές κινητήριες δυνάμεις που οδήγησαν στο 1821: 1) Η γενικότερη παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η αποδιάρθρωση του Οθωμανικού τρόπου παραγωγής· ο οποίος ειδικά στην Πελοπόννησο, τα νησιά του Αιγαίου και ορισμένα άλλα μέρη της νότιας κυρίως Ελλάδας είχε αρχίσει να εκτοπίζεται από τις νέες, καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Και 2) η επίδραση που άσκησαν στην ανερχόμενη ελληνική αστική τάξη και διανόηση οι Δυτικές διαφωτιστικές, εθνικές και αστικές ιδέες, αρχικά στις ελληνικές παροικίες της Ευρώπης και εν συνεχεία και εντός του ελληνικού χώρου. Ιδέες που υπερίσχυσαν για πρώτη φορά και διαδόθηκαν πανευρωπαϊκά με τη Γαλλική Επανάσταση και τους Ναπολεόντειους Πολέμους. Ο αγράμματος κατά τα άλλα στρατιωτικός ηγέτης της επανάστασης Θεόδωρος Κολοκοτρώνης το είπε απλά αλλά πολύ καθαρά: «Η Γαλλική Επανάστασις και ο Ναπολέων έκαμε ν’ ανοίξουν τα μάτια του κόσμου. Πρωτύτερα τα έθνη δεν εγνωρίζοντο, τους βασιλείς τους ενόμιζον ως θεούς της γης, και ό,τι και αν έκαμναν, το έλεγαν καλά καμωμένο».

Ένα κομβικό γεγονός που συνέδεσε αυτές τις δύο βασικές κινητήριες δυνάμεις ήταν τα Ορλωφικά. Παρότι το πρώιμο αυτό επαναστατικό κίνημα απέτυχε, η συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (1774) έδινε τη δυνατότητα στα ελληνόκτητα εμπορικά πλοία να κινούνται ελεύθερα στη Μεσόγειο και τον Εύξεινο Πόντο με τη ρωσική σημαία. Το αποτέλεσμα ήταν να συγκεντρωθεί ιδίως στα νησιά μεγάλος πλούτος, να ενισχυθεί το εμπόριο γενικά στον ελλαδικό χώρο και να ενισχυθεί και δημογραφικά το ελληνικό στοιχείο. Οι πλούσιοι έμποροι και άλλοι αστοί χρηματοδότησαν την ίδρυση σχολείων, το μορφωτικό επίπεδο ανέβηκε και πολλά από αυτά τα σχολεία έγιναν κέντρα του λεγόμενου Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Έλληνες λόγιοι από τις παροικίες του εξωτερικού μπόρεσαν έτσι να διαδώσουν τις σύγχρονες ιδέες. Η «σπορά» όλων αυτών καρποφόρησε το 1821.

Πέρα όμως από τις βαθύτερες και ευρύτερες αιτίες της επανάστασης, υπήρξαν και μια σειρά άλλοι παράγοντες που έπαιξαν ρόλο: α) Το στοιχείο της Ορθόδοξης θρησκευτικής πίστης. Πολλοί αριστεροί ιστορικοί το υποτιμούν, παρασυρόμενοι από την εχθρική προς την επανάσταση στάση του ανώτερου κλήρου. Όμως, η αλήθεια είναι ότι το θρησκευτικό στοιχείο υπήρξε ένα αναντικατάστατο συστατικό της υπό συγκρότηση εθνικής συνείδησης. Επίσης, ο κατώτερος κλήρος, που καταπιεζόταν όχι μόνο από τους Οθωμανούς αλλά και από τους επισκόπους, συμμετείχε στην επανάσταση. β) Ο θεσμός των κοινοτήτων. Οι κοινότητες είχαν αποτελέσει μια σημαντική πρώτη μορφή οργάνωσης του υπόδουλου γένους. γ) Τα υπάρχοντα ένοπλα σώματα, οι κλεφταρματολοί και οι στρατιωτικές δυνάμεις των περιοχών που διατηρούσαν μια ειδική αυτονομία μέσα στο Οθωμανικό κράτος (Σουλιώτες, Μανιάτες, Σφακιανοί). Σε αυτά τα σώματα θα πρέπει να προσθέσουμε τους εμπορικούς στόλους των ναυτικών νησιών (Ύδρα, Σπέτσες, Ψαρά κ.ά.), που ήταν εξοπλισμένοι με κανόνια για την αντιμετώπιση των πειρατών. δ) Η εναντίωση όχι μόνο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία αλλά και στην Ιερά Συμμαχία. Με την επανάστασή του ο ελληνικός λαός ήρθε αντιμέτωπος όχι μόνο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία αλλά και με ολόκληρο το ευρωπαϊκό στάτους κβο που είχε εγκαθιδρύσει η Ιερά Συμμαχία μετά την ήττα του Ναπολέοντα (1815). Το ότι ο αγώνας δεν ήταν μόνο κατά του Οθωμανού Ασιάτη δυνάστη αλλά αποτελούσε και συνέχεια και έκφραση του γενικότερου εθνικο-επαναστατικού και δημοκρατικού κινήματος στην Ευρώπη το θέτει ξεκάθαρα, μεταξύ άλλων, η προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη με την οποία ξεκίνησε η επανάσταση στη Μολδοβλαχία: «Προ πολλού οι λαοί της Ευρώπης, πολεμούντες υπέρ των ιδίων δικαιωμάτων και ελευθερίας αυτών, μας επροσκάλουν εις μίμησιν». ε) Η συγκεκριμένη οργανωτική προετοιμασία, κυρίως μέσω της Φιλικής Εταιρείας. Η οποία υπήρξε μια αυθεντική επαναστατική οργάνωση της εποχής, συγκροτημένη ξεκάθαρα στον τύπο των καρμπονάρικων λεσχών και των τεκτονικών οργανώσεων. Με τη χρήση αυστηρών συνωμοτικών κανόνων, με οργανωμένη στρατολογία, με την αποστολή αφοσιωμένων προπαγανδιστών παντού όπου υπήρχαν Έλληνες, με την εξασφάλιση οικονομικών πόρων και πολεμικών εφοδίων, πραγματοποίησε ένα τεράστιο και αναντικατάστατο προετοιμαστικό έργο για την εκδήλωση της επανάστασης.

 

Τι είδους επανάσταση ήταν η επανάσταση του 1821

Η επανάσταση του 1821 ήταν κατ’ αρχάς μια αστική επανάσταση. Αυτό ήταν το ταξικό περιεχόμενό της, ο κοινωνικός χαρακτήρας της. Γεννήθηκε μέσα από την άνοδο της ελληνικής αστικής τάξης, καθοδηγήθηκε ως επί το πλείστον από την αστική τάξη (έμποροι, καραβοκύρηδες – ακόμα και πολλοί οπλαρχηγοί είχαν εμπορικές δραστηριότητες) και ο αντικειμενικός της σκοπός ήταν η δημιουργία ενός σύγχρονου αστικού εθνικού κράτους, μέσα στο οποίο θα ήταν κυρίαρχη η ελληνική αστική τάξη. Η Ελληνική Επανάσταση εντάσσεται οργανικά μέσα στις μεγάλες ευρωπαϊκές αστικές επαναστάσεις του 18ου και 19ου αιώνα και μάλιστα είναι μια από τις ριζοσπαστικότερες εξ αυτών (βλ. συντάγματα της Επανάστασης κ.λπ.). Ταυτόχρονα, η επανάσταση του 1821 ήταν μια εθνικο-απελευθερωτική επανάσταση. Αυτή ήταν η συγκεκριμένη μορφή που αναγκαστικά θα έπαιρνε η αστική επανάσταση στη χώρα μας, καθώς η ελληνική αστική τάξη είχε μεν στα χέρια της κάποια οικονομική εξουσία, όμως η πολιτική εξουσία βρισκόταν αποκλειστικά στα χέρια των Οθωμανών. Τέλος, όταν μιλάμε για μια αστική επανάσταση, αυτό δεν σημαίνει ότι τη μάχη την έδωσε μόνο η αστική τάξη (κάτι τέτοιο θα ήταν και παράλογο)· την έδωσαν τα πλατιά λαϊκά στρώματα (αγρότες, ακτήμονες, τεχνίτες, ναύτες, κλεφταρματολοί κ.λπ.) και μάλιστα τη μεγαλύτερη αυτοθυσία επέδειξαν τα πιο καταπιεσμένα από αυτά τα στρώματα.

Για το τι ήταν η επανάσταση του ’21 έχουν εμφανιστεί κατά καιρούς διάφορες θεωρίες. Κάποιες αναλύσεις αστικής-συντηρητικής προέλευσης υπερτονίζουν το εθνικό στοιχείο, ξεχνώντας ότι αυτό δεν απαντά στο ποια τάξη είχε την ηγεσία και μέσα από ποιες ιστορικές-κοινωνικές διαδικασίες έγινε δυνατή η επανάσταση. Επίσης, δεν εξηγεί μια σειρά από εξελίξεις μέσα στην επανάσταση (π.χ. εμφύλιοι πόλεμοι). Αλλά και πολλές αναλύσεις αριστερών διανοουμένων και ιστορικών χαρακτηρίζονται από μηχανιστική προσέγγιση. Κάποιες τραβάνε από τα μαλλιά διάφορα επιμέρους γεγονότα προκειμένου να βγάλουν την ελληνική αστική τάξη της εποχής συλλήβδην αντιδραστική, κάτι που αντιφάσκει με όλον τον μαρξισμό. Κάποιες άλλες αντιμετωπίζουν τυπολατρικά τον αστικό χαρακτήρα της επανάστασης, βγάζοντας λάθος συμπεράσματα από αυτόν, όπως για παράδειγμα ότι, επειδή η αστική τάξη της εποχής ήταν γενικά επαναστατική, σε όλα τα ζητήματα της επανάστασης στα οποία συγκρούστηκε με άλλες κοινωνικές δυνάμεις είχε αναγκαστικά δίκιο!

 

Πέτυχε η επανάσταση του 1821;

Τις τελευταίες ιδίως δεκαετίες, πολλοί ιστορικοί και αναλυτές, του «αποδομητικού» λεγόμενου ρεύματος, προβάλλουν το συμπέρασμα ότι η επανάσταση απέτυχε, ηττήθηκε. Και ότι την ελευθερία μας τη χρωστάμε ουσιαστικά στους «ξένους», στις Μεγάλες Δυνάμεις εκείνης της εποχής. Ποια είναι τα κύρια επιχειρήματά τους; Ότι, όταν επενέβησαν οι στόλοι των Μεγάλων Δυνάμεων (Ναυμαχία του Ναυαρίνου), η επανάσταση είχε ουσιαστικά σβήσει από την επέμβαση του Ιμπραήμ. Ότι ένα μεγάλο μέρος της δράσης των επαναστατών καταναλώθηκε σε εμφύλιες συγκρούσεις. Ότι το πρώτο ελληνικό κράτος που φτιάχτηκε ήταν πολύ μικρό και πολύ αδύναμο. Και τέλος, ότι ο ελληνικός λαός συμβιβάστηκε με την απόλυτη μοναρχία.

Απαντάμε συνοπτικά. Πρώτον: Δεν είναι αλήθεια ότι χρωστάμε την ελευθερία μας στους ξένους. Μπορεί η επέμβαση του Ιμπραήμ σε συνδυασμό με τις εμφύλιες συγκρούσεις να είχαν φέρει την επανάσταση σε μια δεινή θέση, αλλά η πρωτεύουσα της επανάστασης, το Ναύπλιο, ούτε είχε πέσει στα χέρια των Τούρκων ούτε κινδύνευε άμεσα. Το αντάρτικο του Κολοκοτρώνη στα βουνά του Μοριά συνεχιζόταν και τα νησιά, παρά τις δυσκολίες του επαναστατικού στόλου να δράσει, παρέμεναν σε ελληνικά χέρια. Η ίδια η επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων δεν έγινε για να «σώσουν» την επανάσταση αλλά για να δώσουν μια διπλωματική-πολιτική διέξοδο σε μια τελματωμένη κατάσταση. Επιπλέον, η επέμβαση ήταν αποτέλεσμα και του ότι η επανάσταση κατάφερε τελικά να διεθνοποιήσει το ζήτημα της τύχης του ελληνικού έθνους. Δεύτερον: Δεν υπήρξε επανάσταση στην ιστορία που να μη συνοδεύθηκε από εμφύλιες συγκρούσεις, είτε κατά τη διάρκειά της είτε λίγο μετά. Οι επαναστάσεις ξεκινούν από ευρύτατους κοινωνικούς συνασπισμούς, που είναι αναπόφευκτο να διασπαστούν στην πορεία, καθώς οι δυνάμεις που τους αποτελούν συμφωνούν μεν στο ποιον πρέπει να ανατρέψουν, εκφράζουν όμως διαφορετικά κοινωνικά συμφέροντα και διαφορετικές επιδιώξεις για το τι πρέπει να μπει στη θέση αυτού που ανετράπη. Τρίτον: Η επανάσταση ήταν φυσικό να επικρατήσει σε εκείνες τις περιοχές όπου πλειοψηφούσε καθαρά το ελληνικό στοιχείο και είχε αποδομηθεί σε ικανοποιητικό βαθμό το Οθωμανικό σύστημα. Αυτές οι περιοχές ήταν ο Μοριάς, τα νησιά και εν μέρει η Ρούμελη. Και αυτές ακριβώς αποτέλεσαν το πρώτο ελληνικό κράτος. Τέταρτον: Μπορεί η κόπωση από τις εμφύλιες συρράξεις και το διεθνές πολιτικό κλίμα της εποχής να άνοιξαν σχετικά γρήγορα τον δρόμο για την απόλυτη μοναρχία του Όθωνα, όμως οι δημοκρατικές κατακτήσεις της επανάστασης δεν θάφτηκαν. Μόλις 10 χρόνια από την έναρξη του μοναρχικού βίου της Ελλάδας, ένα κίνημα (3 Σεπτεμβρίου 1843) επέβαλε σύνταγμα και μόλις δυο δεκαετίες μετά (1864), η Ελλάδα αποκτούσε το πιο φιλελεύθερο σύνταγμα της εποχής.

 

Τι άφησε πίσω της η επανάσταση;

● Η επανάσταση διαμόρφωσε έναν λαό με βαθιά προσήλωση στην ιδέα της ελευθερίας, ατομικής και συλλογικής. Με σταθερή πίστη στο ότι η ελευθερία κερδίζεται και δεν χαρίζεται. Ο ελληνικός λαός ανέπτυξε ένα αισιόδοξο και μαχητικό πνεύμα, εξοικειώθηκε με την έννοια της δίκαιης επαναστατικής βίας, έμαθε να υπολογίζει περισσότερο στην τόλμη και τη διεκδίκηση παρά στη «φρονιμάδα» και στην παθητική υποταγή στις «αντικειμενικές συνθήκες». Συμπληρωματικά προς αυτό, ο ελληνικός λαός έμαθε να μην υποτάσσεται αμαχητί στους ισχυρούς του κόσμου. Το αντι-ιμπεριαλιστικό πνεύμα του λαού μας και η συμπάθεια για άλλους αγωνιζόμενους λαούς κρατάει από τότε.

● Η επανάσταση διαμόρφωσε έναν λαό βαθιά δημοκρατικό και φιλελεύθερο. Έσπασε τις καταβολές του σκοταδισμού και του ραγιαδισμού και καλλιέργησε μια πίστη στις ατομικές ελευθερίες, στα ανθρώπινα δικαιώματα, στην ισότητα, στη δημοκρατία, στην αξία της κάθε ξεχωριστής ανθρώπινης προσωπικότητας. Οι Εθνοσυνελεύσεις της επανάστασης, η τάση των αγωνιστών να λένε πάντα τη γνώμη τους και να μην υποτάσσονται τυφλά σε «φωτισμένους αρχηγούς», έμεινε ως παρακαταθήκη. Οι Έλληνες ποτέ δεν αναγνώρισαν κάποια «ελίτ», κάποια «αριστοκρατία», ποτέ δεν αποδέχθηκαν ότι η κοινωνία πρέπει να χωρίζεται σε «πατρίκιους» και «πληβείους». Δεν είναι τυχαίο ότι από τότε οι ξένοι ιστορικοί έλεγαν ότι ο ελληνικός λαός είναι «δυσκολοκυβέρνητος» και ότι και ο τελευταίος Έλληνας θέλει να έχει άποψη για όλα.

● Η επανάσταση διαμόρφωσε έναν λαό με υψηλό πολιτικό επίπεδο. Μέσα από τις περιπέτειες και τα σκαμπανεβάσματα της επανάστασης, ο ελληνικός λαός ανέπτυξε την τάση να σκέπτεται πολιτικά και να θέλει να παρέμβει πολιτικά στα γεγονότα που τον αφορούν. Συμμετέχει εύκολα σε πολιτικά κόμματα, παθιάζεται με τις εκλογές και εξάλλου μόνο στην Ελλάδα υπάρχει η συνήθεια της καθημερινής πολιτικής συζήτησης στο καφενείο. Ο ελληνικός λαός έμαθε να απευθύνεται με θάρρος στο κράτος για τα δικαιώματά του αλλά και να καταγγέλλει ανοιχτά την εξουσία όταν θεωρεί ότι αδικείται.

Είμαστε σίγουροι ότι ο ελληνικός λαός θα βρει και στις σημερινές δύσκολες συνθήκες έναν δρόμο για να ενεργοποιήσει αυτές τις λαμπρές παρακαταθήκες και να αποδείξει για μια ακόμη φορά την πίστη του στην ελευθερία, την ισότητα και τη μαχητική διεκδίκηση των δικαιωμάτων του.

 

Πάρις Δάγλας