Μέρος 2ο
Αποσπάσματα από το ομώνυμο έργο του
Λέοντα Τρότσκυ
(συλλογή άρθρων που γράφτηκαν μεταξύ
1922 και 1928)
Συνεχίζουμε και σε αυτή την Ιστορική μας Στήλη τη
δημοσίευση ορισμένων χαρακτηριστικών αποσπασμάτων από το μνημειώδες έργο του
Λέοντα Τρότσκυ «Ευρώπη και Αμερική». Oι εκτιμήσεις
και προβλέψεις του Τρότσκυ πάνω στο θέμα των σχέσεων Ευρώπης και Ηνωμένων
Πολιτειών της Αμερικής πριν από 90 περίπου χρόνια όχι μόνο επιβεβαιώθηκαν σε
έναν εκπληκτικό βαθμό αλλά σήμερα είναι ίσως πιο επίκαιρες και από όταν
γράφτηκαν· ειδικότερα κάτω από το φως των τελευταίων γεγονότων, με τη στροφή
της αμερικανικής πολιτικής υπέρ του εθνικού προστατευτισμού, την επιθανάτιο
κρίση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την έναρξη μιας περιόδου σύγκρουσης ανάμεσα
στις ΗΠΑ και τη γερμανική ηγεμονία της Ε.Ε. Το έργο αυτό είναι πραγματικά ένας
αναντικατάστατος οδηγός προσανατολισμού, πολιτικών αναλύσεων και πολιτικών
προβλέψεων πάνω στα κορυφαία ζητήματα της διεθνούς κατάστασης.
Οι πιο έγκυρες αγγλικές
εφημερίδες γράφουν: «Ναι, οι Αμερικανοί είναι πολύ πλούσιοι αλλά, σε τελευταία
ανάλυση, παραμένουν άξεστοι χωριάταροι»… Υπάρχει, βέβαια, ένας κόκκος αλήθειας
σ’ όλα αυτά. Μίλησα για τις αμφιβολίες μου σχετικά με τις γνώσεις των γερουσιαστών
πάνω στη γεωγραφία της Ευρώπης. Ειλικρινά, δεν παίρνω όρκο ότι σκαμπάζουν γρι.
Και για να πετύχει κανείς μεγάλα πράγματα στην Ευρώπη, δεν είναι κακό να
διαθέτεις και κάποιες γνώσεις για τη γεωγραφία της. Αλλά πόσο δύσκολο είναι για
μια κατέχουσα τάξη να μάθει τις επιστήμες; Ξέρουμε ότι για την αστική τάξη,
άπαξ και πλουτίσει, δεν είναι καθόλου δύσκολο… Η καταπιεζόμενη τάξη, η εργατική
τάξη, είναι που συναντάει δυσκολίες στο να φθάσει, ν’ αναπτύξει, να κατακτήσει
τα στοιχεία εκείνα που συνιστούν την πνευματική καλλιέργεια. Αλλά για μια
κατέχουσα τάξη, ιδιαίτερα για μια τόσο μυθικά πλούσια όσο η αμερικανική αστική
τάξη, δεν είναι καθόλου δύσκολο. Θα
βρουν, θα εκπαιδεύσουν ή θα εξαγοράσουν ειδικούς σε κάθε τομέα1.
***
Η Ευρώπη απόδιωχνε τα πιο
ξύπνια κι ατσαλωμένα στοιχεία του πληθυσμού της, τα στοιχεία εκείνα που ήταν τα
πιο κατάλληλα ν’ αναπτύξουν τις παραγωγικές δυνάμεις· και εκείνα διέσχιζαν τον ωκεανό κατά κύματα. Τι
σημασία είχαν όλα αυτά τα ευρωπαϊκά κινήματα θρησκευτικο-επαναστατικού και
πολιτικο-επαναστατικού χαρακτήρα; Σημαίνανε τον αγώνα των πιο προοδευτικών
στοιχείων, πρώτα των μικροαστών και στη συνέχεια της εργατικής τάξης, ενάντια
στα φεουδαρχικά και θρησκευτικά κατάλοιπα που εμπόδιζαν την ανάπτυξη των
παραγωγικών δυνάμεων. Αυτό που πετούσε σαν σκουπίδι η Ευρώπη, κατέληγε στην
αντίπερα όχθη του ωκεανού. Το άνθος των ευρωπαϊκών εθνών, τα πιο ενεργητικά
τους στοιχεία, όλοι όσοι θέλανε να πετύχουν αυτό που ζητούσαν με κάθε τίμημα,
βρέθηκαν σ’ ένα περιβάλλον όπου τα κοινωνικά σκουπίδια της πατρίδας τους δεν
υπήρχαν, όπου βασίλευε η παρθένα φύση με την ανεξάντλητη αφθονία της. Αυτή
είναι η βάση της αμερικανικής ανάπτυξης, της αμερικανικής τεχνολογίας, του
αμερικανικού πλούτου2.
Κάτι έλειπε από την
ανεξάντλητη φύση - ο άνθρωπος. Το ακριβότερο πράγμα στις ΗΠΑ ήταν η εργατική
δύναμη. Απ’ αυτό πήγασε κι η μηχανοποίηση της εργασίας. Η αρχή της παραγωγής με
την ταινία μεταφοράς υλικών δεν είναι τυχαία αρχή. Αποτελεί έκφραση της τάσης
για αντικατάσταση του ανθρώπου με μηχανήματα, για πολλαπλασιασμό της εργατικής
δύναμης, για τη μεταφορά και την επιστροφή, το ανέβασμα και το κατέβασμα με
αυτόματα μέσα. Όλ’ αυτά πρέπει να τα κάνει μια μεταφορική ταινία, αλλιώς θα
πέσουν σε ανθρώπινες ράχες. Αυτή είναι η βάση του συστήματος παραγωγής με
μεταφορικές ταινίες. Που εφευρέθηκε ο ανελκυστήρας; Στην Αμερική, ώστε να μη
χρειάζεται να ζαλώνεται ο αγρότης τα σακιά με το σιτάρι στη δική του πλάτη. Κι
οι σωληναγωγοί; Στις ΗΠΑ, όπου υπάρχουν 100.000 χιλιόμετρα αγωγών, που δεν
είναι παρά μεταφορείς υγρών υλικών.
Τέλος, η μεταφορική ταινία,
που εκτελεί τις μεταφορές στο εσωτερικό του εργοστασίου και που υπέρτατο
πρότυπό της είναι ο οργανισμός Φορντ, είναι γνωστή σ’ ολόκληρο τον κόσμο3.
Πολύ λίγα πράματα ξέρει η
Αμερική για το θεσμό της μαθητείας: εκεί δεν χάνουν τον καιρό τους με
μαθητείες, γιατί η εργατική δύναμη είναι ακριβή· η μαθητεία αντικαθίσταται από την υποδιαίρεση της εργασιακής
διαδικασίας σε άπειρα μικρά κομματάκια που δεν απαιτούν εξειδίκευση ή, αν
απαιτούν, αυτή είναι πολύ λίγη. Και ποιος ενώνει όλ’ αυτά τα τμήματα της
εργασιακής διαδικασίας; Η ατελείωτη ταινία, η μεταφορική ταινία. Αυτή
χρησιμεύει και για καθηγητής. Σε πολύ μικρό διάστημα, ο νεαρός αγρότης από τη
νότια Ευρώπη, τα Βαλκάνια ή την Ουκρανία μεταμορφώνεται σε βιομηχανικό εργάτη.
Η αλυσίδα παραγωγής, μαζί με
την τυποποίηση, είναι δεμένη με την αμερικανική τεχνολογία, δηλαδή με τη μαζική
τεχνολογία, δηλαδή με τη μαζική παραγωγή. Εκεί που υπερτερεί η Ευρώπη είναι
στην παραγωγή αγαθών κι αντικειμένων που προορίζονται για τα ανώτερα κοινωνικά
στρώματα, προϊόντων προσαρμοσμένων σε ειδικά γούστα κ.λπ. Τα καλύτερα υφάσματα
τα βρίσκεις στην Αγγλία. Τα κοσμήματα, γάντια και καλλυντικά στη Γαλλία κ.λπ.
Όταν, όμως, μιλάμε για μαζική παραγωγή,
προορισμένη να ικανοποιήσει τις ανάγκες μιας μεγάλης αγοράς, η Ευρώπη δεν
παραβγαίνει της Αμερικής στο παραμικρό. Γι’ αυτό ακριβώς κι ο ευρωπαϊκός
σοσιαλισμός θα διδαχτεί τεχνική στο αμερικανικό σχολείο.
***
Ζούμε όμως μέσα στις συνθήκες
της παγκόσμιας οικονομίας. Κι αυτό ακριβώς είναι που καθορίζει την τύχη του
καπιταλισμού – σε όλες τις ηπείρους. Ο καπιταλισμός δεν μπορεί ν’ αναπτυχθεί
μεμονωμένα στην Ασία, ανεξάρτητα απ’ αυτά που συντελούνται στην Αμερική ή στην
Ευρώπη. Ο καιρός της χωριστής ανάπτυξης των επαρχιών έχει περάσει χωρίς
επιστροφή. Ο αμερικανικός καπιταλισμός είναι πολύ ισχυρότερος και σταθερότερος
από τον ευρωπαϊκό, είναι σε θέση ν’ αντικρίζει το μέλλον με μεγαλύτερη
αυτοπεποίθηση. Αλλά ο αμερικανικός καπιταλισμός δεν είναι πια αυτάρκης. Δεν
μπορεί ν’ αρκεστεί πια στη ντόπια ισορροπία για να συντηρηθεί. Χρειάζεται μια
ισορροπία παγκόσμια.
Η Ευρώπη εξαρτάται από την
Αμερική ολοένα και περισσότερο, αλλά αυτό σημαίνει επίσης ότι κι η Αμερική
εξαρτάται ολοένα και περισσότερο από την Ευρώπη. Στην Αμερική συσσωρεύονται
εφτά δισεκατομμύρια το χρόνο. Και τι θα τα κάνουν; Αν τα αποθηκεύσουν απλώς, σε
κάποιο υπόγειο, τότε αυτά, σαν νεκρό κεφάλαιο που θα είναι, θα συντελέσουν στην
πτώση του ποσοστού του κέρδους σ’ ολόκληρη τη χώρα. Κάθε κεφάλαιο ζητάει τον
τόκο του. Που θα τοποθετούνται αυτά τα διαθέσιμα κεφάλαια; Μέσα στην ίδια τη
χώρα; Μα αυτή δεν τα χρειάζεται, της περισσεύουν, η ντόπια αγορά έχει
ξεχειλίσει. Η διέξοδος, πρέπει να βρεθεί έξω από τα σύνορα. Να, λοιπόν, δάνεια
σε ξένες χώρες, να επενδύσεις σε ξένες βιομηχανίες. Κι οι τόκοι που δεν μπορούν
στο κάτω κάτω παρά να επιστρέφουν στην Αμερική; Αν είναι σε χρυσό, θα πρέπει να
ξανανεπενδυθούν στο εξωτερικό, ειδάλλως θα πρέπει να εισαχθούν εμπορεύματα
ευρωπαϊκά. Μα τα εμπορεύματα αυτά θα τείνουν να υπονομεύουν τα αμερικανικά
προϊόντα, που η τεράστια παραγωγή τους ψάχνει για διεξόδους σε ξένους τόπους
από τώρα.
Αυτή είναι η αντίφαση: Ή θα
εισάγουν χρυσό, που τους περισσεύει από τώρα, ή θα εισάγουν εμπορεύματα, πράγμα
βλαβερό για ολόκληρη τη βιομηχανία τους. ο «πληθωρισμός» του χρυσού (επιτρέψτε
μου να χρησιμοποιήσω αυτή την έκφραση) είναι εξίσου επικίνδυνος για την
οικονομία, με τον τρόπο του, όσο και το πληθωριστικό νόμισμα. Μπορεί να πεθάνει
κανείς όχι μόνο από αναιμία αλλά κι από υπεραιμία. Αν η ποσότητα του χρυσού
φτάσει σε τεράστια επίπεδα, δεν θα μπορεί να βρει νέες πηγές εισοδήματος, ο
τόκος του κεφαλαίου θα πέσει κι άρα η παραπέρα επέκταση της παραγωγής θα γίνει
ασύμφορη κι αντιοόρθολογική. Το να παράγεις και να εξάγεις τα προϊόντα σου μόνο
και μόνο για να κλειδαμπαρώσεις το χρυσάφι σου στα υπόγειά σου, είναι σαν να
πετάς τα λεφτά σου στη θάλασσα. Κατά συνέπεια, όσο περνάει ο καιρός, η ανάγκη
της Αμερικής να εξαπλωθεί μεγαλώνει και φουντώνει ολοένα, η ανάγκη της δηλαδή
να επενδύσει τα περίσσεια κέρδη της στη Λατινική Αμερική, στην Ευρώπη, στην
Ασία, στην Αυστραλία και στην Αφρική. Κι όσο περισσότερο θα συμβαίνει αυτό,
τόσο περισσότερο οι οικονομίες της Ευρώπης και του υπόλοιπου κόσμου θα γίνονται
ένα με την οικονομία των ΗΠΑ4.
Σημειώσεις της σύνταξης
1. Ακριβώς έτσι έγιναν τα πράγματα! Σήμερα τα
αμερικανικά πανεπιστήμια έχουν μακράν
μεγαλύτερο κύρος από τα ευρωπαϊκά, ενώ οι ΗΠΑ υπερτερούν καθαρά στις θετικές
και εφαρμοσμένες επιστήμες και συντριπτικά στις σύγχρονες τεχνολογικές
επιστήμες (πληροφορική και επικοινωνίες, βιοτεχνολογία, τεχνητή νοημοσύνη
κ.λπ.). Αλλά, λόγω της παρακμής της Ευρώπης, η Αμερική έχει κάνει άλματα και
εκεί που υστερούσε έναντι της Ευρώπης, όπως στην πολιτική σκέψη, κάτι που
αποδεικνύεται από τη σημερινή πολιτική στροφή της Αμερικής.
2. Οι απολογητές των «ανοιχτών συνόρων» προπαγανδίζουν
ότι η ραγδαία ανάπτυξη των ΗΠΑ οφείλεται στην αθρόα εισροή μεταναστών. Πρόκειται
για εξόφθαλμο ψεύδος. Κατ’ αρχάς, οι ΗΠΑ χτίστηκαν από την αρχή ως χώρα
μεταναστών. Κατά δεύτερον, από τις αρχές ήδη του 20ού αιώνα η μετανάστευση στις
ΗΠΑ ήταν ελεγχόμενη. Κατά τρίτον, όσοι μετανάστες κι αν πήγαν στις ΗΠΑ π.χ. από
την Ασία ή τη Λατινική Αμερική, ο κύριος όγκος του αμερικανικού πληθυσμού
αποτελέστηκε από Ευρωπαίους μετανάστες, οι οποίοι έφυγαν από την Ευρώπη για να
γλιτώσουν από τη θρησκευτική καταπίεση και τα τότε φεουδαρχικά κατάλοιπα της
Ευρώπης. Και στην Αμερική που πήγαν δεν υπερασπίστηκαν κανέναν «πολυ-πολιτισμό»
αλλά κοίταξαν να φτιάξουν έναν καινούριο πολιτισμό, ανώτερο στις υλικές και
κοινωνικές του βάσεις από αυτόν που άφησαν πίσω τους. Γι’ αυτό και
αφομοιώνονταν στο αμερικανικό έθνος πλήρως και ταχύτατα. Τέλος, όταν
συγκροτήθηκε το αμερικανικό έθνος, ο καπιταλισμός ήταν στην ιστορική νιότη του,
ενώ σήμερα είναι στα βαθιά του γεράματα και δεν μπορεί να δημιουργήσει νέα έθνη
από ανομοιογενή υλικά.
3. Η Αμερική δεν έγινε παγκόσμια υπερδύναμη με τα
φτηνά μεροκάματα και την απαξίωση της εργατικής δύναμης, που κυριαρχούν σήμερα
στην Ευρώπη, αλλά απεναντίας, επειδή αναγκάστηκε να αυτοματοποιήσει την
παραγωγή λόγω ακριβώς της υψηλής τιμής της εργατικής δύναμης. Αντίθετα, στη
σημερινή Ευρώπη, και ιδίως σε χώρες σαν την Ελλάδα, η αθρόα εισροή άτεχνων
μεταναστών από τον τρίτο κόσμο πήγε πίσω τεχνολογικά την παραγωγή. Οι
καπιταλιστές όχι μόνο δεν ενοχλήθηκαν από αυτή την εξέλιξη αλλά ήταν και
κατευχαριστημένοι από την (προσωρινή, όπως αποδείχθηκε) αύξηση του κέρδους.
4. Ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός είναι
εγκλωβισμένος σε μια αντίφαση. Ο τεράστιος πλούτος που παράγει, αν παραμείνει
μέσα στην Αμερική, θα δημιουργεί διαρκώς κρίσεις υπερσυσσώρευσης, βυθίζοντας το
ποσοστό κέρδους. Γι’ αυτό και η Αμερική είναι αναγκασμένη να εξάγει διαρκώς
κεφάλαια στον υπόλοιπο κόσμο. Τα κεφάλαια αυτά επενδύονται σε εμπορεύματα (ή
και χρηματοπιστωτικά προϊόντα) που ανταγωνίζονται τα εγχώρια αμερικανικά. Η
τάση αυτή έχει απογειωθεί σήμερα, γιατί, εκτός από την Ευρώπη, ο αμερικανικός
ιμπεριαλισμός εξάγει μαζικά κεφάλαια στην Κίνα, την υπόλοιπη Άπω Ανατολή, τη
Λατινική Αμερική κ.α. Έτσι, η Αμερική έρχεται διαρκώς αντιμέτωπη με τις
παραγωγικές δυνάμεις που η ίδια βάζει σε κίνηση στον υπόλοιπο κόσμο. Γι’ αυτό
και δεν υπήρξε από τη δεκαετία του ’40 και μετά, ούτε και πρόκειται να
ξαναϋπάρξει, κάποιος αμερικανικός «απομονωτισμός». Η Αμερική είναι υποχρεωμένη
να επεμβαίνει διαρκώς για να κρατά υπό έλεγχο τους ανταγωνιστές της, που η ίδια
έχει δυναμώσει με τα κεφάλαιά της!
