Τώρα θα πούμε δυο λόγια για το έργο του «Φιλοσοφία και Κοινωνιολογία της Γλώσσας» (Αθήνα 2020, εκδ. Χατζηλάκος). Ο Δημήτρης Ντούσας είναι δάσκαλος (συνταξιούχος πλέον), συγγραφέας και ιδρυτής και πρόεδρος του Ανοιχτού Φιλοσοφικού Σχολείου (το οποίο, πέραν των Αθηνών, και συγκεκριμένα της Καλλιθέας, «επεκτάθηκε» πρόσφατα με επιτυχία και στην Καρδίτσα, τόπο καταγωγής του Δημήτρη Ντούσα).
Στη «Φιλοσοφία και Κοινωνιολογία της Γλώσσας» ο Δημήτρης Ντούσας αναμετριέται με ένα ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρημα. Το πεδίο με το οποίο καταπιάνεται, δηλαδή η συστηματική έρευνα πάνω στη γλώσσα από μια φιλοσοφική και κοινωνιολογική σκοπιά, έχει καλυφθεί από μια σειρά μεταφυσικών και ιδεαλιστικών θεωρήσεων, που μάλλον ναρκοθετούν αυτή την έρευνα, αντί να την απελευθερώσουν και να της δώσουν προοπτική. Ο ίδιος ο συγγραφέας το λέει πολύ καλά στην εισαγωγή του βιβλίου:
«Δεν παγιδεύτηκα στις μεταφυσικές θεωρίες της γλωσσολογίας και της φιλοσοφίας της γλώσσας, που μελετούν το αντικείμενο της έρευνάς τους, δηλαδή τη γλώσσα, ως στατικό, αλλά τολμηρά χρησιμοποίησα την εξελικτική θεωρία και διαλεκτική φιλοσοφία, που ξεκινούν από τη θέση ότι το κλειδί για την εμφάνιση, την ανάπτυξη, την παρακμή και τον θάνατο μιας μορφής γλώσσας βρίσκεται στην παραγωγή και τον τρόπο παραγωγής των υλικών αγαθών της κοινωνίας, δηλαδή στη διαλεκτική σχέση των παραγωγικών δυνάμεων και των παραγωγικών της σχέσεων. Οι κοινωνικές σχέσεις […] αποτελούν την πηγή και τη βάση όχι μόνο της πνευματικής και πολιτικής ζωής της κοινωνίας αλλά και της γλώσσας της, των γνώσεών της και της συνείδησής της. Έτσι εγκατέλειψα κάθε ιδεαλιστική, αστική, μεταφυσική ή υποκειμενική ερμηνεία στην εξέλιξη της γλώσσας και προχώρησα σε μια υλιστική και διαλεκτική ερμηνεία της. Δεν είναι η γλώσσα το πρωτεύον αλλά το Είναι. Η γλώσσα είναι ο αντικατοπτρισμός της φυσικής και κοινωνικής πραγματικότητας στους εγκεφάλους των πολιτισμένων ανθρώπων».
Το ογκώδες πόνημα του Δημήτρη Ντούσα αποτελείται από 28 κεφάλαια, συν άλλα 3 στο Παράρτημα, τα οποία καταπιάνονται, μεταξύ άλλων, με: τη διαλεκτική φιλοσοφία της γλώσσας, τη βιολογική βάση της γλώσσας, τη διαλεκτική γλωσσογονία, τις βασικές προϋποθέσεις της προφορικής και γραπτής γλώσσας, τα μεγάλα «περάσματα» ή άλματα στην ανάπτυξη των γλωσσών, τη θεωρία των γλωσσικών νόμων, την ταξική βάση της γραπτής γλώσσας, τη γένεση και ανάπτυξη της γλώσσας στα παιδιά, τα όρια της γλώσσας (φυσικά, κοινωνικά, γνωσιακά), τις αλλαγές της ελληνικής γλώσσας στην ιστορία κ.ά.
Ο συγγραφέας προχωρά σε κριτική των μέχρι σήμερα θεωριών και θεωρήσεων και ορισμών για τη γλώσσα, από τον Σωσσύρ και τον Τσόμσκυ μέχρι τον Στάλιν και όσους μαρξιστές ασχολήθηκαν με τη γλώσσα, και μέχρι τον Μπαμπινιώτη και τα λήμματα για τη γλώσσα των σύγχρονων εγκυκλοπαιδειών. Εκθέτει τον βαθιά ιδεαλιστικό χαρακτήρα «καθιερωμένων» γλωσσικών θεωριών (όπως αυτής των «έμφυτων γλωσσικών δομών» του Τσόμσκυ). Ρίχνει ιδιαίτερο βάρος στην τεκμηρίωση του διαλεκτικού υλισμού στο πεδίο της γλώσσας, υποστηρίζοντας με επάρκεια ότι: η ουσία της γλώσσας είναι ο φυσικός, κοινωνικός και ιδεατός κόσμος· η προφορική γλώσσα είναι ύλη, με τη μορφή γλωσσικών ήχων· η γλώσσα είναι επινόηση του κοινωνικού ανθρώπου· η γλώσσα είναι εργαλείο της γνώσης και της συνείδησης· η γλώσσα είναι η πρακτική, η πραγματική συνείδηση.
Για τον Δ. Ντούσα, η γλώσσα είναι ταυτόχρονα μέσο διάδοσης ιδεών για την αλλαγή του κόσμου, μέσο χειραγώγησης και «αρένα» της ταξικής πάλης. Εξηγεί θαυμάσια την εξέλιξη των γλωσσών κάνοντας χρήση των νόμων της διαλεκτικής, όπως η πάλη μορφής και περιεχομένου. Αναδεικνύει την ταξική διάσταση της γλωσσικής εξέλιξης και το πώς οι άρχουσες τάξεις όλων των κοινωνικών συστημάτων ασκούν συστηματικά λογοκρισία μέσω της γλώσσας και της κυριαρχίας των απόψεών τους για τη γλώσσα.
Ο Δημήτρης Ντούσας, όμως, παίρνει και μια «προγραμματική» θέση, προτάσσει ένα καθήκον όσον αφορά τη γλώσσα. Εκτιμώντας πολύ σωστά ότι η γλωσσολογία και γενικά η μελέτη της γλώσσας βρίσκεται σήμερα σε ένα τέλμα, προτείνει να δημιουργηθεί, ξεκινώντας από τους φοιτητές και τους «αιρετικούς» καθηγητές των γλωσσολογικών τμημάτων των πανεπιστημίων, ένα κίνημα για μια νέα, ζωντανή γλωσσολογία και φιλοσοφία της γλώσσας, σε σύνδεση και με άλλες επιστήμες.
Πάρις Δάγλας
