Μέρος 3ο
Αποσπάσματα από το ομώνυμο έργο του
Λέοντα Τρότσκυ
(συλλογή άρθρων που γράφτηκαν μεταξύ
1922 και 1928)
Συνεχίζουμε και ολοκληρώνουμε σε αυτή την Ιστορική μας
Στήλη τη δημοσίευση ορισμένων χαρακτηριστικών αποσπασμάτων από το μνημειώδες
έργο του Λέοντα Τρότσκυ «Ευρώπη και Αμερική». Oι εκτιμήσεις
και προβλέψεις του Τρότσκυ πάνω στο θέμα των σχέσεων Ευρώπης και Ηνωμένων
Πολιτειών της Αμερικής πριν από 90 περίπου χρόνια όχι μόνο επιβεβαιώθηκαν σε
έναν εκπληκτικό βαθμό αλλά σήμερα είναι ίσως πιο επίκαιρες και από όταν
γράφτηκαν· ειδικότερα κάτω από το φως των τελευταίων γεγονότων, με τη στροφή
της αμερικανικής πολιτικής υπέρ του εθνικού προστατευτισμού, την επιθανάτιο
κρίση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την έναρξη μιας περιόδου σύγκρουσης ανάμεσα
στις ΗΠΑ και τη γερμανική ηγεμονία της Ε.Ε. Το έργο αυτό είναι πραγματικά ένας
αναντικατάστατος οδηγός προσανατολισμού, πολιτικών αναλύσεων και πολιτικών
προβλέψεων πάνω στα κορυφαία ζητήματα της διεθνούς κατάστασης.
Αφού σας έκανα μια
επαναστατική μαρξιστική κριτική στον αμερικανισμό, σύντροφοι, επιτρέψτε μου να
τονίσω ότι με την κριτική αυτή δεν εννοούμε καθόλου ότι πρέπει να πετάξουμε
ό,τι είναι αμερικάνικο στη θάλασσα. Δεν εννοούμε ότι πρέπει ν’ αρνούμαστε να
διδασκόμαστε από τους Αμερικάνους και τον αμερικανισμό οτιδήποτε μπορεί και
πρέπει να μάθει κανείς απ’ αυτούς. Μας λείπει η αμερικάνικη τεχνική κι η
εξειδίκευσή τους στην εργασία. Το θεμέλιο της τεχνολογίας είναι η επιστήμη: οι φυσικές
επιστήμες, η φυσική, τα μαθηματικά.
Ακολουθώντας αυτή τη γραμμή,
πρέπει να δοθούμε ολόψυχα στο καθήκον να φτάσουμε και να ξεπεράσουμε τους Αμερικάνους.
Να σπείρουμε τον μπολσεβικισμό κατά τον αμερικάνικο τρόπο – να ποιο είναι το
καθήκον μας1!
***
Λόγω της συνεχιζόμενης αναπόφευκτης
πίεσης των Ηνωμένων Πολιτειών πάνω στην καπιταλιστική Ευρώπη, θα μειώνεται
ολοένα περισσότερο το μερίδιό της στην παγκόσμια οικονομία, πράγμα που σημαίνει
ολοφάνερα ότι όχι μόνο δεν θα βελτιωθούν οι σχέσεις ανάμεσα στα ευρωπαϊκά κράτη
αλλά αντίθετα θα ενταθούν στο άπειρο και θα συνοδευτούν από βίαιους
παροξυσμούς, που θα καταλήξουν σε πολεμικές συγκρούσεις. Πραγματικά, τα κράτη, όπως
κι οι τάξεις, αγωνίζονται με περισσότερη μανία όταν έχουν να διεκδικήσουν μια
μικρή και διαρκώς ελαττωνόμενη μερίδα παρά όταν είναι χορτασμένα2.
… Το εσωτερικό χάος, που
οφείλεται στους ανταγωνισμούς ανάμεσα στα ευρωπαϊκά κράτη, αφαιρεί από την
Ευρώπη κάθε ελπίδα ν’ αντιταχθεί κάπως σοβαρά και με επιτυχία στη
βορειοαμερικανική δημοκρατία, όπου η συγκεντροποίηση αυξάνει ακατάπαυστα. Ένα από
τα πρώτα καθήκοντα της προλεταριακής επανάστασης είναι να βάλει τέρμα στην
ευρωπαϊκή αταξία με τις Ενωμένες Σοβιετικές Πολιτείες της Ευρώπης. Η προλεταριακή
επανάσταση βρίσκεται ασύγκριτα πιο κοντά στην Ευρώπη παρά στην Αμερική εξαιτίας
ακριβώς της ύπαρξης φραγμών ανάμεσα στα κράτη3. Θα υποχρεωθεί
λοιπόν, πιθανότατα, η νικηφόρα επανάσταση στην Ευρώπη ν’ αμυνθεί ενάντια στην μπουρζουαζία
της Βόρειας Αμερικής. …Ακριβώς η δύναμη των Ηνωμένων Πολιτειών στον κόσμο και η
ακατάσχετη επέκταση που απορρέει από αυτή, τις αναγκάζει να συσσωρεύουν στα
θεμέλια του οικοδομήματός τους τις πυριτιδαποθήκες όλου του κόσμου, όλους τους ανταγωνισμούς
στη Δύση και στην Ανατολή, την πάλη των τάξεων στη γέρικη Ευρώπη, τις εξεγέρσεις
των αποικιακών λαών, όλους τους πολέμους και όλες τις επαναστάσεις. Από τη μια
αυτό κάνει τον καπιταλισμό της Βόρειας Αμερικής, στην καινούργια εποχή, τη
βασική δύναμη της αντεπανάστασης, που ενδιαφέρεται ολοένα περισσότερο για τη
διατήρηση της «τάξης» σ’ όλες τις γωνιές της γήινης σφαίρας. Από την άλλη,
προετοιμάζει την τεράστια επαναστατική έκρηξη στο εσωτερικό αυτής της παγκόσμιας
ιμπεριαλιστικής δύναμης, που κυριαρχεί ήδη και δεν παύει να μεγαλώνει.
***
Είναι φανερό ότι πουθενά αλλού
σήμερα δεν αισθάνεται το κεφάλαιο μεγαλύτερη ασφάλεια από εκεί [την Αμερική]. Το
αμερικανικό κεφάλαιο αναπτύχθηκε καταπληκτικά, θωρακίστηκε καταπληκτικά, πρώτα
χάρη στον ευρωπαϊκό πόλεμο, σήμερα χάρη στην «ειρήνευση» και την «αποκατάσταση»
της Ευρώπης. Μ’ όλη του τη δύναμη όμως, ο αμερικανικός καπιταλισμός δεν είναι
αυτοδύναμο σύστημα· αντίθετα, αποτελεί
κι αυτός τμήμα της οικονομίας ολόκληρου του κόσμου. Περισσότερο ακόμα: στο
μέτρο που αναπτύσσεται η ισχύς της βιομηχανίας των ΗΠΑ, η εξάρτησή της από την
παγκόσμια αγορά βαθαίνει και γίνεται στενότερη. Σπρώχνοντας την Ευρώπη όλο και
πιο πίσω, κολλώντας την με την πλάτη στον τοίχο, ο αμερικανικός καπιταλισμός
προετοιμάζει πολέμους κι επαναστατικές ανατροπές που θα εξοστρακιστούν στη
συνέχεια και θα καταφέρουν στην οικονομία των ΗΠΑ πλήγματα τρομερά. Αυτή είναι η
προοπτική για την ίδια την Αμερική. Στη σειρά των επαναστατικών εξελίξεων, η
Αμερική στέκεται δεύτερη. Η αμερικανική αστική τάξη θα ‘χει την ευκαιρία να
παρακολουθήσει το τέλος της μεγάλης Ευρωπαίας αδερφής της με τα ίδια της τα
μάτια. Η καμπάνα θα σημάνει τη μοιραία ώρα και του αμερικανικού κεφαλαίου. Οι μεγιστάνες
των αμερικανικών τραστ, οι μεγαλοκαλλιεργητές φυτειών, οι πετρελαιοβιομήχανοι,
οι εξαγωγείς, οι δισεκατομμυριούχοι του Σικάγου και του Σαν Φρανσίσκο
εκπληρώνουν χωρίς παρέκκλιση, αν και δίχως συνείδηση, την επαναστατική τους αποστολή.
Στο τέλος του λογαριασμού, θα εκπληρώσει και τη δική της αποστολή η αμερικανική
εργατιά4.
Σημειώσεις της σύνταξης
1. «Να σπείρουμε τον μπολσεβικισμό κατά τον
αμερικανικό τρόπο». Αυτά λέγονταν το 1924, όταν η κατεύθυνση της ΕΣΣΔ και της 3ης
Διεθνούς ήταν ακόμα επαναστατική και εθεωρείτο αυτονόητο ότι η επανάσταση
έπρεπε να διδαχθεί απ’ ό,τι πιο προωθημένο είχε βγάλει ο καπιταλισμός. Όταν πια
η γραφειοκρατική αντίδραση είχε επικρατήσει μέσα στην ΕΣΣΔ, και ιδίως από τον
Ψυχρό Πόλεμο και μετά, η υποτίμηση των κατακτήσεων του αμερικανισμού, ο γνωστός
ρηχός, αταξικός αντι-αμερικανισμός, η υποτίμηση του ίδιου του αμερικανικού
λαού, έγιναν δεύτερη φύση των σταλινικών κομμάτων. Έτσι, όμως, διαπαιδαγωγήθηκαν
ολόκληρες γενιές αριστερών αγωνιστών να μην μπορούν να σκεφθούν μαρξιστικά πάνω
στη διεθνή πολιτική κατάσταση και τη διεθνή ταξική πάλη.
2. Αυτή ακριβώς είναι η διαδικασία που βρίσκεται σε
εξέλιξη στην εποχή μας, μετά το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης το
2008 και τη στροφή των ΗΠΑ στον «εθνικό προστατευτισμό», στροφή που εκφράστηκε
πολιτικά με την εκλογή Τραμπ στην προεδρία της χώρας. Πράγματι, οι σχέσεις
ανάμεσα στις σημαντικότερες ευρωπαϊκές δυνάμεις την επόμενη περίοδο θα
επιδεινωθούν ξεκάθαρα, και αυτό ξεκίνησε ήδη με το Brexit και εκδηλώθηκε και στις γαλλικές εκλογές, όπου ο
μισός περίπου γαλλικός λαός ψήφισε κόμματα που τάσσονται κατά της γερμανικής
ηγεμονίας της Ευρώπης. Το μόνο πράγμα που έχει αλλάξει από την εποχή του
Τρότσκυ είναι ότι έχει πλέον καταστεί δυσκολότερη (χωρίς να μπορεί, ασφαλώς, να
αποκλειστεί μακροπρόθεσμα) η έκρηξη ενός ανοιχτού ιμπεριαλιστικού πολέμου μέσα
στην Ευρώπη. Η χώρα που θα έπαιρνε την πρωτοβουλία για έναν τέτοιο πόλεμο (π.χ.
Γερμανία) θα έπρεπε εξαρχής να υπολογίσει την πιθανότητα εμπλοκής της Αμερικής,
η οποία όμως σήμερα έχει μια ασύγκριτα μεγαλύτερη στρατιωτική ισχύ. Αυτό,
φυσικά, δεν αποκλείει καθόλου την έκρηξη περιφερειακών πολέμων (π.χ. Μέση
Ανατολή), όπου δύο ή περισσότερες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις θα πολεμούν μεταξύ
τους μετ’ αντιπροσώπων!
3. Με δυο προτάσεις ο Τρότσκυ ξεκαθαρίζει ένα τεράστιο
ζήτημα για τις προοπτικές της ταξικής πάλης στην ήπειρό μας, ένα ζήτημα κομβικό
για τη σύγχρονη επαναστατική πρωτοπορία. Το καθήκον της ενοποίησης της Ευρώπης
είναι καθήκον δικό μας, του ευρωπαϊκού προλεταριάτου και της κομμουνιστικής
πρωτοπορίας του. Από το γεγονός ότι εμείς είμαστε υπέρ της ενοποίησης της
Ευρώπης δεν προκύπτει καθόλου ότι είμαστε ενάντια στη διάλυση της σημερινής
Ευρωπαϊκής Ένωσης – επειδή δήθεν θα αυξηθεί ο εθνικισμός. Ένας τέτοιος τρόπος
σκέψης είναι χονδροειδώς αντιδιαλεκτικός και αντιμαρξιστικός. Η σημερινή
καπιταλιστική Ευρωπαϊκή «Ένωση» είναι το αντίθετο των Ενωμένων Σοβιετικών
Πολιτειών της Ευρώπης, για τις οποίες παλεύουμε εμείς. Κι αυτό γιατί η Ε.Ε.,
όπως το βιώνουμε άμεσα, δεν σημαίνει ισότιμη ένωση, αλλά καθυπόταξη των
ευρωπαϊκών χωρών στον ισχυρότερο ευρωπαϊκό ιμπεριαλισμό, τον γερμανικό. Και δεν
σημαίνει καθόλου «σύγκλιση» βιοτικού επιπέδου για τους ευρωπαϊκούς λαούς, αλλά
ασιατοποίηση του ευρωπαϊκού προλεταριάτου. Η διάλυση αυτής της Ε.Ε. είναι
νομοτελειακή, όχι επειδή το λέμε εμείς οι Κομμουνιστές-Τροτσκιστές, αλλά επειδή
η μακροημέρευσή της προσκρούει σε εγγενείς αντιφάσεις του καπιταλισμού. Εμείς
οι Κομμουνιστές-Τροτσκιστές αυτό που λέμε είναι ότι η εργατική τάξη, αντί να
θρηνεί ή να προβληματίζεται για ένα τέτοιο ενδεχόμενο, θα πρέπει ίσα ίσα να το
καλωσορίσει και να το επισπεύσει, γιατί μόνο αν είναι διασπασμένα τα αφεντικά
της, και απασχολημένα στους μεταξύ τους καβγάδες, έχει ελπίδες να επικρατήσει
στην τάδε ή τη δείνα χώρα. Η νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης το 1917 στη
Ρωσία θα ήταν αδιανόητη αν τότε η Ευρώπη δεν ήταν διαιρεμένη. Αυτό ισχύει 100%
και σήμερα.
4. Στις σημειώσεις του προηγούμενου μέρους (ΣΠ 331),
λέγαμε ότι η Αμερική έχει κάνει άλματα στην πολιτική σκέψη, σε αντίθεση με την
Ευρώπη, που και σε αυτόν τον τομέα βιώνει μια παρακμή. Ωστόσο, όμως, ακόμα κι
έτσι, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι το πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο του
κόσμου παραμένει η Ευρώπη. Οι αγωνιστικές και επαναστατικές παραδόσεις των
ευρωπαϊκών λαών δεν υπάρχουν σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου. Πέρα όμως από το
στοιχείο της παράδοσης, πέρα από το στοιχείο της συνέχειας της επαναστατικής
πρωτοπορίας, υπάρχει και το εξής: η Ευρώπη την επόμενη περίοδο θα βιώσει πιο
οξυμένες αντιθέσεις και από την Αμερική και από την Κίνα. Λόγω του μικρού
μεγέθους των ευρωπαϊκών χωρών και της αδυναμίας των αστικών τους τάξεων μέσα σε
μια διαιρεμένη Ευρώπη, θα είναι πιο εύκολο στην εργατική τάξη της τάδε ή της
δείνα ευρωπαϊκής χώρας (εφόσον φυσικά έχει και την κατάλληλη ηγεσία) να
εμφανιστεί ως ηγεσία όλου του έθνους. Οπότε η βασική πρόβλεψη του Τρότσκυ, ότι
η Ευρώπη θα προηγηθεί της Αμερικής σε επαναστατικές εξελίξεις, παραμένει
απολύτως έγκυρη.
Ωστόσο, η Ευρώπη από μόνη της δεν θα μπορέσει να
οδηγήσει στον παγκόσμιο θρίαμβο του σοσιαλισμού αν το αμερικανικό προλεταριάτο
δεν παίξει τον δικό του ρόλο. Ως προς αυτό, εκείνοι που βλέπουν καθαρά και
μακριά έχουν διαγνώσει ήδη τη μεγάλη άνοδο της πολιτικοποίησης του αμερικανικού
προλεταριάτου. Το είδαμε σε μια σειρά κινήματα των τελευταίων χρόνων («Occupy Wall Street», «15 δολάρια κατώτατο ωρομίσθιο»), το είδαμε στο
ρεύμα του Σάντερς στις πρόσφατες αμερικανικές εκλογές, και θα το δούμε και
ακόμα περισσότερο τα προσεχή χρόνια. Με μια επαναστατική ηγεσία, το πρακτικό
στη σκέψη και ρωμαλέο στη δράση αμερικανικό προλεταριάτο θα κάνει θαύματα!
