Από αριστερά προς τα δεξιά: Ντιέγο Ριβέρα, Λέων Τρότσκυ,
Αντρέ Μπρετόν. Μεξικό, 1938.
Το «Μανιφέστο Καλλιτεχνικής Δημιουργίας: Για μια Ανεξάρτητη Επαναστατική Τέχνη» γράφτηκε από τον Λέοντα Τρότσκυ και τον Αντρέ Μπρετόν το 1938, στο Μεξικό, για τη Διεθνή Ομοσπονδία Ανεξάρτητης Επαναστατικής Τέχνης (FIARΙ). Κυκλοφόρησε για πρώτη φορά τον Ιανουάριο του 1939 στα Γαλλικά με την υπογραφή του Αντρέ Μπρετόν και του Ντιέγο Ριβέρα. Ο Λέων Τρότσκυ, για πολιτικούς λόγους, είχε ζητήσει να αντικατασταθεί το όνομά του με το όνομα του μεγάλου Μεξικανού ζωγράφου.
Μπορεί να υποστηριχτεί χωρίς υπερβολή ότι ποτέ ο ανθρώπινος πολιτισμός δεν απειλήθηκε από τόσους κινδύνους όσο σήμερα. Οι βάνδαλοι, με τη βοήθεια των βάρβαρων -δηλαδή, των εντελώς πρωτόγονων- μέσων τους αφάνισαν τον πολιτισμό της αρχαιότητας σε μια περιορισμένη γωνιά της Ευρώπης. Σήμερα, ολόκληρος ο παγκόσμιος πολιτισμός, στην ενότητα του ιστορικού του πεπρωμένου, παραπαίει κάτω από την απειλή αντιδραστικών δυνάμεων οπλισμένων με την πιο σύγχρονη τεχνική. Δεν εννοούμε μονάχα τον πόλεμο που πλησιάζει. Από τώρα κιόλας, σε περίοδο ειρήνης, η επιστήμη και η τέχνη έχουν περιέλθει σε κατάσταση απόλυτα αφόρητη.
Σ’ ό,τι προσωπικό διατηρεί στη γένεσή της, σ’ ό,τι υποκειμενικά χαρίσματα ενεργοποιεί για να αποδεσμεύσει ένα ορισμένο έργο που επιφέρει έναν αντικειμενικό εμπλουτισμό, μια ανακάλυψη, φιλοσοφική, κοινωνιολογική, επιστημονική ή καλλιτεχνική, εμφανίζεται σαν το προϊόν μιας ανέλπιστης τύχης, δηλαδή σαν μια εκδήλωση λίγο ή πολύ αυθόρμητη της αναγκαιότητας. Δεν είναι δυνατόν να παραμελήσει κανείς μια τέτοια προσφορά από την άποψη της γνώσης γενικά (που τείνει στο να συνεχιστεί η ερμηνεία του κόσμου), όσο και από την άποψη της επανάστασης (που απαιτεί τη διαμόρφωση μιας ξεκάθαρης αντίληψης των νόμων που διέπουν την κίνηση του κόσμου, για να φτάσουμε στον μετασχηματισμό του). Πιο συγκεκριμένα, δεν είναι δυνατόν να αδιαφορήσουμε για τις πνευματικές συνθήκες, μέσα στις οποίες εκδηλώνεται αυτή η προσφορά και να μην αγρυπνούμε για την εξασφάλιση του σεβασμού των ιδιαίτερων νόμων που διέπουν την πνευματική δημιουργία.
Ο σύγχρονος κόσμος μάς αναγκάζει να διαπιστώσουμε την ολοένα και πιο γενική παραβίαση αυτών των νόμων, παραβίαση που συνεπάγεται αναγκαστικά έναν εξευτελισμό ολοένα και πιο έκδηλο, όχι μόνο της καλλιτεχνικής δημιουργίας, αλλά και της «καλλιτεχνικής» προσωπικότητας. Ο χιτλερικός φασισμός, αφού εξαφάνισε από τη Γερμανία όλους τους καλλιτέχνες στους οποίους εκφραζόταν σε κάποιο βαθμό η αγάπη προς την ελευθερία, ανάγκασε αυτούς που μπορούσαν ακόμα να κρατήσουν μολύβι και πινέλο, να γίνουν δούλοι του καθεστώτος και να το υμνολογήσουν κατά παραγγελίαν, μέσα στα πλαίσια της χειρότερης συμβατικότητας. Αν βάλουμε κατά μέρος τη διαφήμιση, το ίδιο έγινε και στην ΕΣΣΔ, στη διάρκεια της περιόδου της μανιασμένης αντίδρασης, που αυτή τη στιγμή βρίσκεται στο απόγειό της.
Δεν χρειάζεται να πούμε, πως δεν είμαστε καθόλου, ούτε για μια στιγμή, αλληλέγγυοι, όποια κι αν είναι η τύχη του, με το σύνθημα: «Ούτε φασισμός, ούτε κομμουνισμός!», σύνθημα που προσιδιάζει στη φύση του συντηρητικού και φοβισμένου φιλισταίου, που αρπάζεται από τα λείψανα του «δημοκρατικού» παρελθόντος. Η αληθινή Τέχνη, δηλαδή εκείνη που δεν αρκείται σε παραλλαγές προκαθορισμένων προτύπων, αλλά που προσπαθεί να εκφράσει τις εσωτερικές ανάγκες του ανθρώπου και της σημερινής ανθρωπότητας, δεν μπορεί να μην είναι επαναστατική, δηλαδή να μην τείνει σε μια πλήρη και ριζική ανοικοδόμηση της κοινωνίας, αν όχι για τίποτε άλλο, για να απελευθερώσει την πνευματική δημιουργία από τις αλυσίδες που την δεσμεύουν και για να επιτρέψει σ’ ολόκληρη την ανθρωπότητα να φτάσει σε ύψη που μόνο μεμονωμένες μεγαλοφυΐες έφτασαν στο παρελθόν. Ταυτόχρονα, αναγνωρίζουμε ότι μονάχα η κοινωνική επανάσταση μπορεί να ανοίξει τον δρόμο για μια καινούργια κουλτούρα. Αν όμως αρνούμαστε κάθε αλληλεγγύη με την κυρίαρχη σήμερα στην ΕΣΣΔ κάστα, είναι ακριβώς γιατί στα μάτια μας δεν αντιπροσωπεύει τον κομμουνισμό, αλλά τον πιο δόλιο και πιο επικίνδυνο εχθρό του.
Κάτω από την επίδραση του ολοκληρωτικού καθεστώτος της ΕΣΣΔ και διαμέσου των λεγόμενων «εκπολιτιστικών» οργανώσεων που αυτό το ίδιο ελέγχει στις άλλες χώρες, απλώθηκε σ’ όλο τον κόσμο ένα βαθύ λυκόφως εχθρικό στην ανάδυση κάθε πνευματικής αξίας. Λυκόφως λάσπης και αίματος, που μέσα του, μασκαρεμένοι σε διανοούμενους και σε καλλιτέχνες, τσαλαβουτούν άνθρωποι που έκαναν την δουλοπρέπεια κίνητρό τους, την απάρνηση των αρχών τους άτιμο παιχνίδι, την πληρωμένη ψευδομαρτυρία συνήθεια και την υπεράσπιση του εγκλήματος χαρά τους. Η επίσημη Τέχνη της σταλινικής εποχής αντανακλά, με μια χωρίς προηγούμενο στην ιστορία σκληρότητα, τις γελοίες προσπάθειες να εξαπατήσουν και να καμουφλάρουν τον πραγματικό τους μισθοφορικό ρόλο.
Η βουβή αποδοκιμασία, που ξεσηκώνει στον καλλιτεχνικό κόσμο η επαίσχυντη αυτή καταπάτηση των αρχών στις οποίες πάντοτε υπάκουε η Τέχνη και που ούτε τα καθεστώτα τα θεμελιωμένα στη δουλεία δεν αποτόλμησαν να αμφισβητήσουν με τόσο καθολικό τρόπο, οφείλει να παραχωρήσει τη θέση της σε μια αμείλικτη καταδίκη. Η καλλιτεχνική αντιπολίτευση είναι σήμερα μια από τις δυνάμεις εκείνες που μπορούν να συμβάλουν αποτελεσματικά στην καταρράκωση και στο γκρέμισμα των καθεστώτων, κάτω από τα οποία καταστρέφεται, μαζί με το δικαίωμα της εκμεταλλευόμενης τάξης να επιθυμεί έναν καλύτερο κόσμο, και κάθε αίσθημα μεγαλείου και ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
Η κομμουνιστική επανάσταση δεν φοβάται την Τέχνη. Ξέρει ότι, σύμφωνα με τις έρευνες που μπορούν να γίνουν στη φθίνουσα καπιταλιστική κοινωνία αναφορικά με τον σχηματισμό της καλλιτεχνική κλίσης, ο καθορισμός αυτής της κλίσης δεν μπορεί παρά να προκύψει από μια σύγκρουση του ανθρώπου προς ορισμένες κοινωνικές μορφές που του είναι αντίθετες. Αυτή και μόνο η συνάρτηση, εκτός από τη συνείδηση που μένει ακόμα να αποκτήσει ο καλλιτέχνης, τον προδιαθέτει σύμμαχό της. ο μηχανισμός της εξιδανίκευσης, που παρεμβαίνει σ’ αυτή την περίπτωση και που η ψυχανάλυση έφερε σε φως, έχει σαν σκοπό να αποκαταστήσει τη διαταραχθείσα ισορροπία ανάμεσα στο σύμφυτο «εγώ» και στα απωθημένα στοιχεία. Αυτή η αποκατάσταση της ισορροπίας καταλήγει σε κέρδος του «ιδανικού εγώ», που υποκινεί κατά της ανυπόφορης σύγχρονης πραγματικότητας τις δυνάμεις του εσωτερικού κόσμου, του «εαυτού», κοινές σε όλους τους ανθρώπους, σταθερά στον δρόμο της ανάπτυξης προς το γίγνεσθαι. Η ανάγκη της χειραφέτησης του πνεύματος δεν έχει παρά να ακολουθήσει τη φυσική της πορεία για να συγχωνευτεί και να συγκεραστεί με τούτη την πρωταρχική ανάγκη. Την ανάγκη της χειραφέτησης του ανθρώπου.
Κατά συνέπεια, η Τέχνη δεν μπορεί, χωρίς να ξεπέσει, να υποχωρήσει μπροστά σε μια ξένη γραμμή και να γεμίσει δουλικά τα πλαίσια που μερικοί πιστεύουν πως μπορούν να της χαράξουν, για πραγματικούς σκοπούς, πολύ περιορισμένους. Αξίζει πολύ περισσότερο η εμπιστοσύνη στο χάρισμα του καλλιτέχνη να αποδίδει την πραγματικότητα όπως αυτός τη νιώθει, χάρισμα κάθε αληθινού καλλιτέχνη, που συνεπάγεται την απαρχή για μια (ουσιαστική) λύση των πιο σοβαρών αντιφάσεων της εποχής και που προσανατολίζει τη σκέψη των συγχρόνων του προς την επείγουσα ανάγκη της εγκαθίδρυσης μιας νέας τάξης πραγμάτων.
Η άποψη που είχε ο νεαρός Μαρξ σχετικά με τον ρόλο του συγγραφέα, απαιτεί να την ανακαλέσουμε ζωηρά στις μέρες μας. Είναι φανερό πως αυτή η άποψη πρέπει να επεχταθεί πάνω στον καλλιτεχνικό και επιστημονικό τομέα, στις διάφορες κατηγορίες δημιουργών και ερευνητών.
«Ο συγγραφέας, λέει, πρέπει φυσικά να κερδίζει χρήματα για να μπορεί να ζει και να γράφει, αλλά δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να ζει και να γράφει για να κερδίζει χρήματα… Ο συγγραφέας δεν θεωρεί καθόλου τα έργα του σαν μέσο. Αυτά είναι σκοπός καθεαυτός, είναι τόσο λίγο μέσο γι’ αυτόν και για τους άλλους, ώστε στην ανάγκη να θυσιάζει στην ύπαρξή τους τη δική ου ύπαρξη… Η πρώτη προϋπόθεση της ελευθερίας του Τύπου συνίσταται στο να μην είναι επάγγελμα».
Αναγνωρίζουμε φυσικά στο επαναστατικό κράτος το δικαίωμα της άμυνας κατά της επιθετικής αστικής αντίδρασης, κι όταν αυτή καλύπτεται κάτω από τη σημαία της επιστήμης ή της Τέχνης. Μα από αυτά τα επιβεβλημένα πρόσκαιρα μέτρα της επαναστατικής αυτοάμυνας ως την απαίτηση της άσκησης ελέγχου πάνω στην πνευματική δημιουργία της κοινωνίας, υπάρχει ολόκληρη άβυσσος. Αν για την ανάπτυξη των υλικών παραγωγικών δυνάμεων η επανάσταση είναι υποχρεωμένη να εγκαθιδρύσει ένα σοσιαλιστικό καθεστώς συγκεντρωτικής σχεδιοποίησης, για την πνευματική δημιουργία πρέπει εξαρχής να θεμελιώσει και να εξασφαλίσει ένα αναρχικό καθεστώς πνευματικής ελευθερίας. Καμιά επιβολή, κανένας καταναγκασμός, ούτε το παραμικρό ίχνος διαταγής! Οι διάφορες επιστημονικές ενώσεις και οι συλλογικές ομάδες των καλλιτεχνών που θα εργάζονται για την επίλυση καθηκόντων που ποτέ δεν ήταν τόσο μεγαλειώδη, μπορούν να εμφανίσουν και να αναπτύξουν μια γόνιμη εργασία μόνο πάνω στη βάση μιας ελεύθερης δημιουργικής φιλίας, χωρίς τον παραμικρό απ’ έξω καταναγκασμό.
Από τα παραπάνω φαίνεται καθαρά ότι υπερασπιζόμενοι την ελευθερία της δημιουργίας, δεν έχουμε καθόλου την πρόθεση να δικαιώσουμε την πολιτική απάθεια και ότι είναι πολύ μακριά από μας η σκέψη να αποκαταστήσουμε μια Τέχνη «καθαρή», που υπηρετεί συνήθως τους πιο βρώμικους σκοπούς της αντίδρασης. Όχι, έχουμε πολύ αναπτυγμένη αντίληψη για τον ρόλο της τέχνης για να αρνηθούμε την επίδρασή της στις τύχες της κοινωνίας. Θεωρούμε ότι το υπέρτατο καθήκον της Τέχνης της εποχής μας είναι να συμμετέχει συνειδητά και ενεργά στην προετοιμασία της επανάστασης. Όμως, ο καλλιτέχνης δεν μπορεί να εξυπηρετήσει την υπόθεση του λυτρωτικού αγώνα παρά μόνο αν διαπεραστεί υποκειμενικά από το κοινωνικό και ατομικό περιεχόμενό του, παρά μόνο αν μεταδώσει το νόημα και το δράμα μέσα του, κι αν ελεύθερα αναζητήσει να δώσει μια καλλιτεχνική ενσάρκωση στον εσωτερικό του κόσμο.
Στην σύγχρονη εποχή, που χαρακτηρίζεται από τη θανάσιμη αγωνία του καπιταλισμού, τόσο του δημοκρατικού όσο και του φασιστικού, ο καλλιτέχνης, και χωρίς ακόμα να εκδηλώσει φανερά τη διάστασή του με την κοινωνία, απειλείται να στερηθεί το δικαίωμα να ζει και να συνεχίζει το έργο του, με την αποστέρηση όλοων των μέσων δημοσιότητας. Είναι φυσικό τότε, αυτός να στρέφεται προς τις σταλινικές οργανώσεις, που του προσφέρουν τη δυνατότητα να ξεφύγει από την απομόνωση. Αλλά η από μέρους του αποκήρυξη όλων εκείνων που μπορούν να συγκροτήσουν το ιδιαίτερό του μήνυμα, και οι φοβερά εξευτελιστικές φιλοφροσύνες που αυτές οι οργανώσεις απαιτούν από αυτόν σε αντάλλαγμα ορισμένων υλικών ωφελειών, τον εμποδίζουν να κρατηθεί εκεί, όσο η διαφθορά αδυνατεί να υποτάξει το χαρακτήρα του. Είναι ανάγκη, από αυτή τη στιγμή, να καταλάβει ότι η θέση του είναι αλλού, όχι με αυτούς που προδίδουν την υπόθεση της επανάστασης, και συγχρόνως -αναπόφευκτα- την υπόθεση του ανθρώπου, αλλά μ’ αυτούς που αποδεικνύουν την ακλόνητη πίστη τους στις αρχές της επανάστασης, με αυτούς που είναι, γι’ αυτό τον λόγο, οι μόνοι ενδεδειγμένοι να τη φέρουν σε πέρας και μέσα απ’ αυτήν να εξασφαλίσουν την κατοπινή ελεύθερη έκφραση όλων των τρόπων της ανθρώπινης διάνοιας.
Ο σκοπός αυτής της έκκλησης είναι να βρεθεί μια βάση για να ενωθούν όλοι οι επαναστάτες λειτουργοί της Τέχνης, για να υπηρετήσουν την επανάσταση με τα μέσα της Τέχνης και για να υπερασπιστούν την ελευθερία της ίδιας της Τέχνης από τους σφετεριστές της επανάστασης. Είμαστε βαθιά πεισμένοι ότι η συνάντηση σε μια τέτοια βάση είναι δυνατή για τους εκπροσώπους των αισθητικών, φιλοσοφικών και πολιτικών τάσεων, ακόμα κι αν αυτές διίστανται αρκετά μεταξύ τους. οι μαρξιστές μπορούν εδώ να βαδίσουν χέρι χέρι με τους αναρχικούς, με την προϋπόθεση ότι και οι μεν και οι δε θα διαχωρίσουν αδιάλλαχτα τη θέση τους από το αντιδραστικό αστυνομικό πνεύμα, είτε αυτό εκπροσωπείται από τον Ιωσήφ Στάλιν είτε από το τσιράκι του Γκαρθία Όλιβερ.
Χιλιάδες και χιλιάδες απομονωμένοι διανοούμενοι και καλλιτέχνες, που η φωνή τους σκεπάστηκε από τον απεχθή θόρυβο οργανωμένων παραχαρακτών, είναι σήμερα διασκορπισμένοι στον κόσμο. Πολυάριθμα μικρά τοπικά περιοδικά προσπαθούν να συγκεντρώσουν γύρω τους νέες δυνάμεις, που ζητούν καινούργιους δρόμους και όχι επιχορηγήσεις. Κάθε προοδευτική καλλιτεχνική τάση στιγματίζεται από τον φασισμό σαν εκφυλισμός. Κάθε ελεύθερη δημιουργία ανακηρύσσεται φασιστική από μέρους των σταλινικών. Η επαναστατική ανεξάρτητη Τέχνη πρέπει να συνενωθεί στην πάλη κατά των αντιδραστικών διωγμών και να διακηρύξει ανοιχτά το δικαίωμα ύπαρξής της. Μια τέτοια συνένωση είναι ο σκοπός της Διεθνούς Ένωσης της Επαναστατικής Ανεξάρτητης Τέχνης (FIARΙ) που κρίνουμε αναγκαίο να δημιουργηθεί.
Όταν μια πρώτη διεθνής επαφή αποκατασταθεί διαμέσου του Τύπου και της αλληλογραφίας, θα προχωρήσουμε στην οργάνωση μικρότερων τοπικών και εθνικών συνεδρίων. Σε επόμενη φάση πρέπει να συγκληθεί ένα παγκόσμιο Συνέδριο που θα επικυρώσει επίσημα την ίδρυση της Διεθνούς Ένωσης.
Θέλουμε:
- Την ανεξαρτησία της Τέχνης - για την Επανάσταση.
- Την Επανάσταση – για την οριστική απελευθέρωση της Τέχνης.
Μεξικό, 25 Ιουλίου 1938
