Δεν περνάει μέρα που να μην ακούσουμε ή να μη διαβάσουμε στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης για τις εξελίξεις στο πεδίο της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ). Γράφουν και μιλούν συνεχώς για τις νέες εφαρμογές της σε μια σειρά τομείς (υγεία, νομικά, εκπαίδευση, μεταφορές κ.ά.), για τα χρηματιστηριακά κέρδη των εταιρειών που ασχολούνται με αυτήν (λειτουργικά έως τώρα δεν υπάρχουν ιδιαίτερα) και για το πώς έχει μπει στην καθημερινή ζωή του απλού πολίτη, ο οποίος χρησιμοποιεί ολοένα και περισσότερο τα λεγόμενα «γλωσσικά μοντέλα» ChatGPT, Gemini κ.ά. Όμως συχνά πυκνά δεν ξεχνούν να «προφητέψουν» και το εξής δυσοίωνο για την εργατική μας τάξη: «Η τεχνητή νοημοσύνη είναι το τέλειο εργαλείο που αύριο θα αναπτυχθεί τόσο πολύ που οι εργαζόμενοι θα γίνουν περιττοί και θα οδηγηθούμε σε ένα μέλλον με πολύ λίγη ή και καθόλου εργασία»!
Για μας είναι δεδομένο πως, για να αναλυθούν εις βάθος τα μεγάλα ζητήματα της ΤΝ, της λεγόμενης «4ης Βιομηχανικής Επανάστασης» και γενικότερα της σημερινής φάσης του καπιταλισμού χρειάζεται μια περαιτέρω ανάπτυξη και εφαρμογή στο σήμερα της μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας. Προς ώρας όμως θα αρκεστούμε να απαντήσουμε μόνο σε κάποια βασικά ερωτήματα που σχετίζονται με την παραπάνω «πρόβλεψη».
1) Είναι η τεχνητή νοημοσύνη η «μαγική» τεχνολογία που καθιστά περιττή την ανθρώπινη εργασία;
Όλα τα μέχρι τώρα δεδομένα μάς δίνουν μια αρνητική απάντηση. Σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα του αμερικανικού πανεπιστημίου Μ.Ι.Τ., η αυτοματοποίηση μέσω ΤΝ φαίνεται να μπορεί να πραγματοποιηθεί μερικώς στο λιανεμπόριο, τις μεταφορές, τις αποθήκες αλλά πολύ λιγότερο στις κατασκευές, τα ορυχεία και τις αγορές ακινήτων (άλλες έρευνες εντάσσουν στη δεύτερη κατηγορία και τα τεχνικά επαγγέλματα και όσα απαιτούν διαπροσωπικές σχέσεις). Όμως η δυνατότητα πραγματοποίησης της αυτοματοποίησης σε τεχνικό επίπεδο δεν φαίνεται να αρκεί. Το μεγάλο εμπροσθοβαρές κόστος (κόστος δηλαδή που πρέπει να επωμιστούν οι επιχειρήσεις πριν παραγάγουν) για την επένδυση σε ΤΝ είναι ένα σοβαρό αντικίνητρο, γεγονός που μειώνει κατά πολύ τις θέσεις εργασίας που στο άμεσο μέλλον φαίνεται να μπορούν να αντικατασταθούν.
Ακόμη θα πρέπει να τονίσουμε το προφανές, πως δηλαδή η ΤΝ και ιδιαίτερα τα πλέον γνωστά «γλωσσικά» προγράμματα στα οποία πλήθος κόσμου απευθύνει καθημερινά ερωτήσεις (ChatGPT, Gemini, Perplexity κ.ά.), σε αντίθεση με ό,τι πιστεύουν αρκετοί, δεν είναι οι τέλειες μηχανές με την ανεξάρτητη σκέψη, που μπορούν να λύσουν κάθε μας πρόβλημα, αλλά δημιουργήθηκαν και συνεχίζουν να δημιουργούνται και να ελέγχονται-διορθώνονται από ανθρώπους, με τα όσα ελαττώματα, προλήψεις, αδυναμίες κ.λπ. αυτοί έχουν. Εργαζόμενοι άνθρωποι είναι οι προγραμματιστές που σχεδιάζουν τα διάφορα μοντέλα, δηλαδή, τα βήματα-εντολές που πρέπει να ακολουθούν αυτά στη συλλογή και επεξεργασία πληροφοριών, όπως και οι βαθμολογητές που αξιολογούν τις απαντήσεις που τα γλωσσικά προγράμματα δίνουν στους διάφορους χρήστες. Αξιοσημείωτο μάλιστα είναι το γεγονός πως, όπως οι τελευταίοι δηλώνουν, οι συνθήκες εργασίας τους είναι εξοντωτικές, καθώς καλούνται να διαβάσουν, επαληθεύσουν και αξιολογήσουν απαντήσεις 500 λέξεων σε 15 λεπτά, με αποτέλεσμα η αξιοπιστία των «διορθώσεων» που κάνουν να είναι το λιγότερο προβληματική. Γι’ αυτό, άλλωστε, όπως ομολογούν οι ίδιοι, όχι μόνο αποφεύγουν γενικά να τα χρησιμοποιούν, αλλά αποτρέπουν και τα οικεία τους πρόσωπα.
Ωστόσο, τα όσα αναφέραμε αφορούν προβλήματα τρέχοντα και του ορατού μέλλοντος, τα οποία πολλοί ισχυρίζονται πως η μελλοντική εκθετική πρόοδος της ΤΝ θα λύσει. Όσο και αν έχουμε τις ενστάσεις μας –δεν πιστεύουμε σε καμία περίπτωση πως μπορεί να καταστεί περιττή όλη η ανθρώπινη εργασία και η ΤΝ να λύσει όλα τα προβλήματά της–, οφείλουμε να εξετάσουμε έστω και συνοπτικά το παρακάτω ερώτημα:
2) Ποια θα είναι η επίδραση μιας (ενδεχόμενης) μαζικής εισαγωγής τεχνητής νοημοσύνης στην καπιταλιστική οικονομία;
Στηριζόμενοι στα συμπεράσματα της πολιτικής οικονομίας του Μαρξ, τα οποία παραμένουν εξαιρετικά επίκαιρα, μπορούμε να σημειώσουμε τα παρακάτω:
● Η μαζική εισαγωγή νέας τεχνολογίας δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρο. Αντίθετα, είναι μια διαχρονική επιλογή των ατομικών καπιταλιστών στη μεταξύ τους πολεμική ανταγωνιστική διαδικασία, με σκοπό την αύξηση της παραγωγικότητας, τη συνακόλουθη μείωση του κόστους, την κατάκτηση μεγαλύτερου μεριδίου της αγοράς και τέλος την αύξηση των κερδών.
● Στον βαθμό που ένας καπιταλιστής προβεί επιτυχημένα σε μια τέτοια ενέργεια καταφέρνει πρόσκαιρα να πετύχει μεγαλύτερα κέρδη από τους ανταγωνιστές του, οι οποίοι όμως ακολουθούν λίγο πολύ την ίδια πρακτική.
● Έτσι, η νέα μέθοδος παραγωγής γενικεύεται και στο σύνολο της οικονομίας διαχρονικά αυξάνεται τόσο ο αριθμός των μηχανών που αντιστοιχούν σε κάθε εργάτη (τεχνική σύνθεση του κεφαλαίου) όσο και ο λόγος των εξόδων του καπιταλιστή για αυτές προς τα έξοδά του για μισθούς (οργανική σύνθεση του κεφαλαίου).
● Αλλά αυτό οδηγεί σε μια αρνητική συνέπεια για τους καπιταλιστές, καθώς το μόνο στοιχείο που δημιουργεί νέα, επιπρόσθετη αξία είναι η ανθρώπινη εργασία. Τα μηχανήματα, όσο βοηθητικά κι αν είναι, όσο κι αν πολλαπλασιάζουν τις παραγωγικές δυνάμεις των ανθρώπων, δεν μεταβιβάζουν παρά μονάχα τη δική τους αξία στο τελικό προϊόν. Έτσι, αφού οι εργαζόμενοι γίνονται σχετικά λίγοι λόγω της αύξησης των μηχανών που αντιστοιχούν σε καθέναν από αυτούς, η αξία και η υπεραξία που παράγουν είναι επίσης σχετικά λίγη ως προς το συνολικό επενδεδυμένο κεφάλαιο. Και αφού η υπεραξία είναι η μόνη πηγή κέρδους για το σύστημα, το ποσοστό κέρδους (= ποσό κέρδους προς συνολικό κεφάλαιο) τείνει να πέφτει. Πρόκειται για τον «Νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους», ο οποίος ιστορικά επιβεβαιώνεται και οδηγεί στις μεγάλες οικονομικές κρίσεις.
Συνεπώς, μια γιγάντια εισαγωγή τεχνολογιών ΤΝ στην παραγωγή, πόσω μάλλον μια καθολική εισαγωγή της, όπως ευαγγελίζονται κάποιοι οπαδοί της, θα δυναμίτιζε το ίδιο το σύστημα και θα το οδηγούσε σε τεράστιες οικονομικές κρίσεις και πιθανές κοινωνικές αναταραχές. Φυσικά απέχουμε πάρα πολύ από ένα τέτοιο περιβάλλον, αλλά και πάλι εγείρεται το πολύ σημαντικό ερώτημα:
3) Ποια θέση πρέπει να έχει η εργατική τάξη απέναντι στην εισαγωγή της τεχνητής νοημοσύνης;
Η διαχρονική μαρξιστική θέση για τη στάση που οφείλουν να έχουν οι εργάτες απέναντι στις τεχνολογικές εξελίξεις είναι πως πρέπει να μην εναντιώνονται σε αυτές καταστρέφοντας τις μηχανές (όπως έκαναν οι Λουδίτες), αλλά να αντιμάχονται τον παρόντα κοινωνικό χαρακτήρα της χρησιμοποίησής τους. Δηλαδή, να αντιμάχονται τις αρνητικές συνέπειες για τους ίδιους και γενικά για την κοινωνία από την κεφαλαιοκρατική χρησιμοποίησή τους και ταυτόχρονα να μάχονται για να τις θέσουν στην υπηρεσία της κοινωνίας. Στην περίπτωσή μας, δηλαδή, δεν είναι ασφαλώς λύση να σταματήσουμε την ανάπτυξη της ΤΝ και των άλλων σύγχρονων τεχνολογιών αλλά να παλέψουμε για την αλλαγή της χρήσης τους που κάτω από τον καπιταλισμό μπορεί να είναι καταστροφική (πόλεμοι, ψηφιακή επιτήρηση κ.ά.).
«Η βία είναι οικονομική δύναμη», τόνιζε ο Μαρξ, και η αστική τάξη το ξέρει πολύ καλά, γι’ αυτό και εξαπολύει έναν αδίστακτο ψυχολογικό πόλεμο, με προβλέψεις για δήθεν κατάργηση της εργασίας. Σκοπό έχει να καθυποτάξει τους εργάτες, να τους παραλύσει. Να μην απεργούν, να μην απαιτούν και να δέχονται κάθε πολιτική της. Η εργατική τάξη από τη μεριά της δεν πρέπει να δειλιάσει ούτε στιγμή. Πρέπει να βγει μπροστά, συσπειρωμένη στα σωματεία της και αύριο στο επαναστατικό κόμμα της και να προωθήσει άμεσα θέσεις όπως μείωση ωραρίου και αύξηση μισθών. Κάθε τεχνολογική πρόοδος έχει τη ρίζα της στην ανθρώπινη εργασία. Εμείς φτιάξαμε την τεχνητή νοημοσύνη και σε εμάς πρέπει να ανήκει η ίδια και τα οφέλη της.
Ιωάννης Νικολάου-Μπράζιος
