Για να κατανοήσουμε το ζήτημα της αλλοτριωμένης και χειραφετημένης λογικής, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας, έστω και συνοπτικά, την άποψη του συγγραφέα για το τι είναι η λογική. Η πλειοψηφία των φιλοσόφων που προσπάθησαν να δώσουν έναν ορισμό ή και να απαντήσουν σχετικά με το περιεχόμενό της στάθηκαν στις μορφές της νόησης (τις μορφές δηλαδή με τις οποίες σκεφτόμαστε – έννοιες, κρίσεις, συλλογισμούς), τους κανόνες που πρέπει να ακολουθούμε ώστε να μην πέφτουμε σε λάθος συλλογισμούς (επαγωγικούς, παραγωγικούς) και τους νόμους που διέπουν τη νόηση (τους 4 νόμους της τυπικής και τους 3 της διαλεκτικής λογικής). Ωστόσο, ο Ντούσας διευρύνει την έννοια της λογικής, την οποία και αποκαλεί «λογικό», για να μη συγχέεται με την επιστήμη της Λογικής, η οποία έχει το περιεχόμενο που αναφέραμε παραπάνω. Για εκείνον, το «λογικό» είναι όντως οι μορφές και οι νόμοι της νόησης, αλλά είναι επίσης και ιστορικό, κοινωνικό και επίκτητο προϊόν, ιδεατό και νοητό, κωδικοποιημένη γνώση και εμπειρία. Το λογικό είναι «το βασικό κεφάλαιο των στοιχειωδών αρχών» που διέπουν την «προσωπική, οικογενειακή, επαγγελματική, εργασιακή, οικονομική, κοινωνική, πολιτική και διεθνική ή διακρατική ζωή». Με δυο κουβέντες, το λογικό είναι το σύνολο των βασικών και στοιχειωδών αρχών, των συμπυκνωμένων και συμπεριληπτικών, δηλαδή, γενικών γνώσεων και εμπειριών που έχει αποκτήσει και ενσωματώσει ο άνθρωπος, εκφρασμένο με τη μορφή προτάσεων. Για παράδειγμα, η αρχή «από τον καθένα σύμφωνα με την εργασία του στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του» είναι μια τέτοια αρχή και ένα μέρος του συνολικού «λογικού» ενός κομμουνιστή.
Με βάση λοιπόν μια τέτοια, καθολική προσέγγιση του λογικού, δεν μας ξενίζει η ξεκάθαρη άποψη του συγγραφέα ότι το λογικό έχει ταξικό χαρακτήρα. Ας δούμε πώς αναπτύσσει το επιχείρημά του: «Το λογικό του πολιτισμένου ανθρώπου είναι γλωσσικό λογικό. Οι έννοιες, οι κρίσεις, οι συλλογισμοί, ο τρόπος σκέψης, οι στοιχειώδεις λογικές αρχές είναι όλα τους γλωσσολογικά εκφρασμένα και διατυπωμένα. Χωρίς τη γλώσσα δεν υπάρχει ούτε συνείδηση ούτε λογικό. Στο βιβλίο μου “Φιλοσοφία και κοινωνιολογία της γλώσσας”, τόνιζα πως “η γλώσσα είναι η αρένα της ταξικής πάλης”. Η γλώσσα, έλεγα, “είναι το ιδεολογικό σημείο, η αρένα μάχης ή το πεδίο σύγκρουσης των αντιτιθέμενων ιδεολογικών, φιλοσοφικών, πολιτικών και κοινωνικών συμφερόντων μιας γλωσσικής αλλά ταξικής κοινωνίας. Στο εσωτερικό, στο εννοιολογικό, σημασιολογικό έδαφος των λέξεων συγκρούονται συχνά η αστική τάξη με την εργατική· ο ιδεαλισμός και η μεταφυσική με τον διαλεκτικό υλισμό· τα κυρίαρχα συμφέροντα της άρχουσας τάξης με τα συμφέροντα της καταπιεσμένης και εκμεταλλευόμενης τάξης”. Πάρτε για παράδειγμα τη λέξη “ελευθερία”. Ποιο περιεχόμενο δίνει σε αυτή τη λέξη η αστική τάξη και ποιο η εργατική τάξη; Είναι το ίδιο περιεχόμενο; Προφανώς όχι· και δεν είναι μόνο διαφορετικό, αλλά είναι και αντίθετο και σε σύγκρουση. Συνεπώς κάνουν λάθος οι σταλινικοί συγγραφείς (σ.σ. Ρόζενταλ-Γιούντιν) που δεν αποδίδουν και στη γλώσσα και στις λέξεις και στο εννοιολογικό, σημασιολογικό περιεχόμενο τους ταξικό χαρακτήρα. Κι ασφαλώς κάνουν λάθος όταν ισχυρίζονται πως το λογικό δεν έχει ταξικό χαρακτήρα. Είναι, ουσιαστικά, σαν να υποστηρίζεις πως το ίδιο λογικό έχει ο καπιταλιστής και το ίδιο λογικό ο μισθωτός εργάτης· το ίδιο λογικό ο φεουδάρχης και το ίδιο ο κεφαλαιοκράτης κ.λπ.»
Ωστόσο, αν το λογικό είναι ταξικό, και οι δύο βασικές τάξεις έχουν διαφορετικό λογικό, μπαίνει το ερώτημα πώς επικοινωνούν μεταξύ τους. Η απάντηση βασίζεται στη μαρξιστική αντίληψη του Ντούσα, ότι οι κυρίαρχες ιδέες, θεωρίες κ.λπ. κάθε εποχής είναι οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης, αλλά και ότι δίπλα σε αυτές γεννιούνται και αναπτύσσονται και οι ιδέες της επαναστατικής, ανερχόμενης, αν και ακόμα κυριαρχούμενης, τάξης. Έτσι, στον βαθμό που οι εργάτες έχουν υιοθετήσει και αποδέχονται τις ξένες προς αυτούς και τα συμφέροντά τους ιδέες, έχουν αλλοτριωμένο δηλαδή λογικό, μπορούν και «συνεννοούνται» μια χαρά με τους καπιταλιστές, με όρους πέρα ως πέρα ειρηνικούς. Όμως, όσο πιο πολύ αφυπνίζονται και χειραφετούνται λογικά, υιοθετώντας αρχές σύμφωνες με τα συμφέροντά τους, τόσο πιο συγκρουσιακή, πολεμική και τελικά επαναστατική γίνεται αυτή η «συνεννόηση»!
Τα τελευταία αυτά λόγια, αλλά και όλο το βιβλίο, αναδεικνύουν τη διαλεκτική σχέση που έχουν και οφείλουν να έχουν θεωρία και πράξη στη διαδικασία χειραφέτησης του ανθρώπου. Αναδεικνύουν, δηλαδή, ότι η χειραφέτηση του λογικού, των ιδεών, των θεωριών των εργατών, που ξεκινά μέσα από τις πρακτικές ανάγκες τους για καλύτερη ζωή, δηλαδή μέσα από την πράξη, είναι το απαραίτητο βήμα για να δράσουν προς τη σωστή κατεύθυνση και αναμφίβολα ένα κομμάτι της συνολικής χειραφέτησης. Αλλά για να χειραφετηθεί ολοκληρωτικά ο εργάτης οφείλει εκτός από το αστικό «λογικό» να (απο)τινάξει στον αέρα ολόκληρη την καπιταλιστική κοινωνία της αποξένωσης. Ολόκληρο το σάπιο σύστημα της αλλοτρίωσης.
Ιωάννης Νικολάου-Μπράζιος
