 |
Λιουμπόβ Ποπόβα, Μελέτη για το σκηνικό του έργου «Γη σε Αναβρασμό», 1923, φωτομοντάζ και κολάζ σε κοντραπλακέ |
Η επανάσταση του Οκτώβρη του ’17 ήταν μια τεράστια νίκη του ρωσικού αλλά και του παγκόσμιου προλεταριάτου. Ωστόσο το κράτος που αναδύθηκε από την επανάσταση του Οκτώβρη αντιπροσώπευε ένα λογικό προϊόν των θεωριών και των πολιτικών σχεδίων του Μαρξ και του Λένιν; Ποιος ήταν ο κοινωνικός χαρακτήρας της Σοβιετικής Ένωσης; Ένα ερώτημα το οποίο απασχόλησε και απασχολεί εδώ και δεκαετίες το επαναστατικό κίνημα. Μια συζήτηση η οποία θα έρχεται ξανά και ξανά στο προσκήνιο εξαιτίας των αδιεξόδων του σάπιου και παρηκμασμένου καπιταλιστικού συστήματος και των παγκόσμιων εξελίξεων. Μια συζήτηση η οποία είναι απολύτως αναγκαία όσο οι υποστηρικτές του νεοφιλελευθερισμού ταυτίζουν τον κεντρικό σχεδιασμό –όπως εφαρμόστηκε στην ΕΣΣΔ– με τον σοσιαλισμό, προσθέτοντας θριαμβευτικά ότι ο σοσιαλισμός είναι πια για πάντα νεκρός και θαμμένος.
Ήταν η γραφειοκρατία κυρίαρχη τάξη;
Όσοι ισχυρίζονται ότι στην κοινωνία της Σοβιετικής Ένωσης υπήρχε μια κυρίαρχη εκμεταλλεύτρια τάξη, εννοώντας τη γραφειοκρατία, οφείλουν να αποδείξουν την προέλευση αυτής της μυστηριώδους άρχουσας τάξης, που ήταν παντελώς ανύπαρκτη ως τάξη μέχρι τη στιγμή που κατέλαβε την εξουσία. Ουσιαστικό χαρακτηριστικό κάθε άρχουσας τάξης είναι η αντιστοιχία, τουλάχιστον σε γενικό επίπεδο, μεταξύ των συμφερόντων και των κινήτρων της και της εσωτερικής λογικής του δεδομένου οικονομικού συστήματος. Στην ΕΣΣΔ, όταν η γραφειοκρατία προσπαθεί να συσσωρεύσει ιδιωτική περιουσία, δεν μπορεί να διαχειριστεί τη σχεδιασμένη οικονομία. Και όταν πρέπει να διαχειριστεί τη σχεδιασμένη οικονομία, τουλάχιστον επαρκώς, δεν μπορεί να δώσει προτεραιότητα στη συσσώρευση των δικών της υλικών προνομίων. Τα προνόμια της γραφειοκρατίας σχετίζονταν με τις ιεραρχικές θέσεις που κατείχε και, απουσία ιδιωτικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, ήταν επισφαλή. Επιπλέον, κάθε μαρξιστής που βάζει την ετικέτα της «νέας τάξης» στη σοβιετική γραφειοκρατία είναι αναγκασμένος να δεχτεί και τον προοδευτικό της χαρακτήρα σε σχέση με την αστική τάξη, και να της πιστώσει όλα τα τεράστια επιτεύγματα της ΕΣΣΔ, γιατί, μαρξιστικά σκεπτόμενοι, καθετί νέο είναι ιστορικά προοδευτικό σε σχέση με αυτό που αντικαθιστά.
Ήταν κρατικός καπιταλισμός;
Όπως μας αναλύει ο Τρότσκυ: «Με τον όρο κρατικός καπιταλισμός, με την αυστηρή έννοια της λέξης, πρέπει να εννοούμε τη διεύθυνση των βιομηχανικών και άλλων επιχειρήσεων από το αστικό κράτος για δικό του λογαριασμό, ή τη “ρυθμιστική” παρέμβαση του αστικού κράτους στις εργασίες των ιδιωτικών καπιταλιστικών επιχειρήσεων. Με τον όρο κρατικός καπιταλισμός σε εισαγωγικά ο Λένιν εννοούσε τον έλεγχο του προλεταριακού κράτους πάνω στις ιδιωτικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις και σχέσεις. Ούτε ένας από αυτούς τους ορισμούς δεν έχει εφαρμογή από καμιά άποψη στη σημερινή σοβιετική οικονομία». (Από το «Η Ταξική Φύση της ΕΣΣΔ», όπως και τα επόμενα αποσπάσματα)
Ήταν σοσιαλισμός;
Σοσιαλισμός δεν μπορεί να υπάρχει σε μία και μόνη χώρα ή σε έναν μικρό αριθμό χωρών, πόσω μάλλον σε μια οπισθοδρομική χώρα, όπως η Ρωσία εκείνης της εποχής. Μπορεί να υπάρξει μόνο σε παγκόσμιο επίπεδο, ή τουλάχιστον σε ένα σύνολο ανεπτυγμένων βιομηχανικών εθνών. Επιπλέον, όπως λέει ο Τρότσκυ, «μια τέτοια κραυγαλέα ανισότητα θα ήταν βέβαια απολύτως αδύνατη σε μια σοσιαλιστική κοινωνία. Σε αντίθεση με τα επίσημα και μισο-επίσημα ψέματα, το σημερινό σοβιετικό καθεστώς δεν είναι σοσιαλιστικό, αλλά μεταβατικό. Φέρνει ακόμα μέσα του την τερατώδη κληρονομιά του καπιταλισμού, ιδιαίτερα την κοινωνική ανισότητα, όχι μόνο ανάμεσα στη γραφειοκρατία και το προλεταριάτο, αλλά και μέσα στην ίδια τη γραφειοκρατία όπως και μέσα στο προλεταριάτο». Ο Τρότσκυ υπογράμμιζε ότι η μοίρα της Σοβιετικής Ένωσης εξαρτιόταν από το αποτέλεσμα της ταξικής πάλης σε παγκόσμια κλίμακα. Ο Λένιν, σε αντιπαράθεση με τις κρατικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις, χαρακτήριζε τα σοβιετικά τραστ όχι σοσιαλιστικές επιχειρήσεις αλλά επιχειρήσεις «σοσιαλιστικού τύπου».
Ένα γραφειοκρατικά εκφυλισμένο εργατικό κράτος
Η διατήρηση ορισμένων κοινωνικο-οικονομικών δομών που συνδέονταν με τα συμφέροντα της εργατικής τάξης, η υπεράσπιση των σχέσεων παραγωγής που γεννήθηκαν από την Οκτωβριανή Επανάσταση, η διατήρηση μιας μορφής δικτατορίας του προλεταριάτου, αλλά, από την άλλη πλευρά, και αντιφατικά, η υπεράσπιση των άμεσων, καθημερινών συμφερόντων μιας γραφειοκρατικής κάστας, είναι αυτό που κάνει τον ορισμό του Τρότσκυ για τη Σοβιετική Ένωση ως ένα γραφειοκρατικά εκφυλισμένο εργατικό κράτος ορθό.
Αυτό που αναπτύχθηκε στην ΕΣΣΔ (αλλά και στα υπόλοιπα παρόμοια συστήματα) είναι μια κοινωνία σε μετάβαση από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό. Δηλαδή, μετακαπιταλιστικές κοινωνίες, στις οποίες, λόγω συγκεκριμένων ιστορικών λόγων, την εξουσία σφετερίστηκε μια προνομιούχος γραφειοκρατία, η οποία, με τις πολιτικές της επιλογές και τις κοινωνικές συνέπειες που αυτές προκάλεσαν, απέτρεψε την πορεία προς τον σοσιαλισμό. Η δυσαναλογία μεταξύ των χορηγήσεων στη βαριά βιομηχανία, των δαπανών στους εξοπλισμούς και τις διοικητικές υπηρεσίες αφ’ ενός και των δραματικά μειωμένων δαπανών για μαζικά καταναλωτικά αγαθά και υπηρεσίες αφ’ ετέρου ήταν φρένο για μια ολοκληρωμένη ανάπτυξη. Οι επενδύσεις στη γεωργία ήταν μειωμένες, συγκριτικά με τις επενδύσεις στη βιομηχανία, εκτός από το βαμβάκι. Οι ελλείψεις τροφίμων και καταναλωτικών αγαθών είχαν αρνητική επίδραση στο ηθικό και τα κίνητρα των εργαζομένων και οδήγησαν στη μείωση της παραγωγικότητας, που ήταν πολύ κάτω από το προσδοκώμενο, και στην αναγέννηση της ιδιωτικής παραγωγής. Οι μειωμένες δαπάνες στις υπηρεσίες επέφεραν υπανάπτυξη στο σύστημα μεταφορών, διανομής, αποθήκευσης και επισκευής. Η αναποτελεσματική διανομή τροφίμων οδήγησε στην αναβίωση της «μαύρης αγοράς». Η πρόσβαση της γραφειοκρατίας σε συγκεκριμένες κατηγορίες προϊόντων και υπηρεσιών δημιούργησε τη λεγόμενη «γκρίζα αγορά», δηλαδή, ανταλλαγές προϊόντων και υπηρεσιών στη βάση «αν με βοηθήσεις, θα σε βοηθήσω». Εν ολίγοις, μόνο όταν υπάρχει ένα ορισμένο ελάχιστο αναλογικής ανάπτυξης μεταξύ όλων των κλάδων της οικονομίας και των τομέων κοινωνικής δραστηριότητας ο κεντρικός σχεδιασμός μπορεί να λειτουργήσει σε ένα υψηλό επίπεδο αποδοτικότητας.
«Οι φοβερές δυσκολίες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης σε μια απομονωμένη και καθυστερημένη χώρα σε συνδυασμό με τη λαθεμένη πολιτική της ηγεσίας –που σε τελευταία ανάλυση αντανακλά επίσης την πίεση της καθυστέρησης και της απομόνωσης– έχουν σαν αποτέλεσμα η γραφειοκρατία να έχει απαλλοτριώσει πολιτικά το προλεταριάτο για να διαφυλάξει, με τις δικές της μεθόδους, τις κοινωνικές κατακτήσεις. Η ανατομία της κοινωνίας καθορίζεται από τις οικονομικές της σχέσεις. Όσο οι μορφές της ιδιοκτησίας που έχει εγκαθιδρύσει η Επανάσταση του Οκτώβρη δεν έχουν ανατραπεί, το προλεταριάτο παραμένει κυρίαρχη τάξη» (Τρότσκυ).
Ωστόσο, δεν μπορούμε να μην αναδείξουμε την ανωτερότητα του κεντρικού σχεδιασμού, που βασίζεται στην κρατική ιδιοκτησία (η οποία είναι μια μορφή κοινωνικής ιδιοκτησίας), και πως, όπου μπήκαν στόχοι προτεραιότητας, αυτοί εφαρμόστηκαν σε μεγάλο βαθμό. Η Σοβιετική Ένωση έχτισε μια βαριά βιομηχανία σχεδόν από το μηδέν. Μια ημι-αγροτική οπισθοδρομική χώρα έφτασε να γίνει κάποια στιγμή δεύτερη βιομηχανική δύναμη στον κόσμο. Ανέπτυξε μια εξοπλιστική βιομηχανία με την οποία νίκησε τον Χίτλερ. Για μια περίοδο ισοδυναμούσε με τις ΗΠΑ σε διαστημόπλοια. Εκπαίδευσε περισσότερους επιστήμονες από ολόκληρη τη Δυτική Ευρώπη και την Ιαπωνία.
Η κατάρρευση του σταλινικού βοναπαρτισμού ήταν αναπόφευκτη στον βαθμό που δεν υπήρξαν νικηφόρες επαναστάσεις στη Δύση. Ο σοσιαλισμός δεν οικοδομείται χωρίς σοσιαλιστική εργατική εξουσία. Η χρεοκοπία της Σοβιετικής Ένωσης δεν συνεπάγεται σε καμία περίπτωση ότι η οικοδόμηση του σοσιαλισμού είναι ανέφικτη. Κύριο καθήκον των σοσιαλιστών και των κομμουνιστών είναι η αποκατάσταση της αξιοπιστίας του σοσιαλισμού στην συνείδηση των εργαζομένων ανδρών και γυναικών. Να αγωνιστούμε με συνέπεια ενάντια σε όλες τις συνθήκες στις οποίες οι άνθρωποι αλλοτριώνονται και ταπεινώνονται για να γίνει ξανά ο σοσιαλισμός μια πολιτική δύναμη που θα είναι ανίκητη!
Όλγα Στεφανίδου
