Στην επέτειο των 99 ετών ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1917

αφιερώνουμε ένα απόσπασμα από τον πρόλογο του μέγιστου ιστορικού έργου «Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ» του Ρώσου 
ηγέτη επαναστάτη Λέοντα Τρότσκυ

Το έργο χωρίζεται σε δύο τόμους, όχι τεχνητά μα ακολουθώντας τη φυσική διαίρεση όπως την έδωσε ο ίδιος ο συγγραφέας. Ο πρώτος τόμος είναι αφιερωμένος στη Φεβρουαριανή Επανάσταση, ο δεύτερος ιστορεί τα γεγονότα του Οκτώβρη. Αυτό που λέμε Ρωσική Επανάσταση αποτελείται πραγματικά από δύο επαναστάσεις. Ο αναγνώστης θα βρει στο τέλος του βιβλίου, μαζί με άλλα βοηθήματα, πίνακες κ.τ.λ., πλατιά ερμηνευτικά σχόλια, ταξινομημένα κατά κεφάλαια.

Ο Μεταφραστής

«Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος» του
 Θουκυδίδη, «Ο Πόλεμος των Χωρικών»
του Ένγκελς και «Η Ιστορία της Ρωσικής
 Επανάστασης» του Τρότσκυ, θεωρούνται
 από τους μέγιστους ιστορικούς, τα τρία
μεγαλύτερα ιστορικά έργα της ανθρωπότητας

…Το πιο αδιαφιλονίκητο γνώρισμα της επανάστασης είναι η άμεση επέμβαση των μαζών στα ιστορικά γεγονότα. Συνήθως, το κράτος, είτε μοναρχικό είτε δημοκρατικό, εξουσιάζει το έθνος· η ιστορία γίνεται από τους ειδικούς του επαγγέλματος: μονάρχες, υπουργούς, γραφειοκράτες, κοινοβουλευτικούς, δημοσιογράφους. Όμως, στις αποφασιστικές καμπές, όταν το παλιό καθεστώς γίνεται ανυπόφορο για τις μάζες, τότε αυτές σπάνε τους φράχτες που τις χωρίζουν από τον πολιτικό στίβο, ανατρέπουν τους πατροπαράδοτους εκπροσώπους τους και, με αυτή τους την επέμβαση, δημιουργούν το ξεκίνημα για ένα καινούργιο καθεστώς. Αν αυτό είναι καλό ή κακό, ας το κρίνουν οι ηθικολόγοι. Όσο για μας, παίρνουμε τα γεγονότα όπως παρουσιάζονται, μέσα στο αντικειμενικό τους ξετύλιγμα. Η ιστορία της επανάστασης είναι για μας πριν απ’ όλα η ιστόρηση της βίαιης εισβολής των μαζών στην περιοχή όπου ρυθμίζονται τα δικά τους πεπρωμένα.

Σε μιαν επαναστατημένη κοινωνία, οι τάξεις βρίσκονται σε διαπάλη. Είναι ωστόσο ολοφάνερο ότι οι μεταβολές που παρουσιάζονται, ανάμεσα στην αρχή και στο τέλος της επανάστασης, στις οικονομικές βάσεις της κοινωνίας και στην κοινωνική υπόσταση [substratum] των τάξεων, δεν αρκούν καθόλου να εξηγήσουν την πορεία της ίδιας της επανάστασης, που μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα ρίχνει προαιώνιους θεσμούς, δημιουργεί καινούργιους για να τους ανατρέψει και πάλι. Η δυναμική των επαναστατικών γεγονότων καθορίζεται άμεσα από γοργές μεταλλαγές έντονες και παθητικές, στην ψυχολογία των τάξεων που έχουν συγκροτηθεί πριν από την επανάσταση.

Πραγματικά, η κοινωνία δεν αλλάζει τους θεσμούς της ανάλογα με τις ανάγκες της, όπως ο τεχνίτης ανανεώνει τα εργαλεία του. Το αντίθετο: πρακτικά η κοινωνία θεωρεί τους θεσμούς που βαραίνουν πάνω της σαν κάτι θεμελιωμένο για πάντα. Για δεκαετίες, η αντιπολιτευτική κριτική δε χρησιμεύει παρά σαν ασφαλιστική δικλείδα στη δυσαρέσκεια των μαζών και είναι όρος για τη σταθερότητα του κοινωνικού συστήματος: λ.χ. τέτοια είναι κατ’ αρχήν η αξία της σοσιαλδημοκρατικής κριτικής. Χρειάζονται περιστάσεις ολότελα εξαιρετικές, ανεξάρτητες από τη θέληση των ατόμων και των κομμάτων, για να απαλλαγούν οι δυσαρεστημένοι από τα δεσμά του συντηρητικού πνεύματος και να οδηγηθούν οι μάζες στην εξέγερση.

Κατά συνέπεια, οι γοργές μεταβολές στη γνώμη και στο θυμικό των μαζών, σε καιρό επανάστασης, δεν προέρχονται από την ευλυγισία και την ευκινησία της ανθρώπινης ψυχής, μα από το βαθύ συντηρητισμό της. Οι ιδέες και οι κοινωνικές σχέσεις βρίσκονται σε χρόνια καθυστέρηση απέναντι στις καινούργιες αντικειμενικές συνθήκες, ως τη στιγμή που σωριάζονται σαν σε κατακλυσμό, κι απ’ αυτό προκύπτουν, σε καιρό επανάστασης, ανατινάγματα ιδεών και παθών που οι αστυνομικοί εγκέφαλοι τα φαντάζονται απλούστατα σαν έργο των «δημαγωγών».

Βλαδίμηρος Λένιν
Ο αρχηγός της Ρωσικής Επανάστασης

Οι μάζες δε ρίχνονται στην επανάσταση με ένα ολοέτοιμο σχέδιο κοινωνικής αλλαγής, μα με το στυφό αίσθημα ότι δεν μπορούν πια να υποφέρουν άλλο το παλιό καθεστώς. Μόνον ο διευθυντικός κύκλος της τάξης τους κατέχει ένα πολιτικό πρόγραμμα, που χρειάζεται ωστόσο να επαληθευτεί από τα γεγονότα και να επιδοκιμαστεί από τις μάζες. Η ουσιαστική πολιτική εξελικτική πορεία μιας επανάστασης βρίσκεται ίσα ίσα σε τούτο, ότι η τάξη αποκτάει συνείδηση των προβλημάτων που βάζει η κοινωνική κρίση, και ότι οι μάζες προσανατολίζονται ενεργά σύμφωνα με τη μέθοδο των διαδοχικών προσεγγίσεων. Οι διάφοροι σταθμοί της επαναστατικής εξέλιξης, επισφραγισμένοι με την προβολή κομμάτων ολοένα και πιο ριζοσπαστικών, εκφράζουν τη σταθερά ενισχυμένη προώθηση των μαζών προς τα αριστερά, όσο αυτή η ορμή δε σπάει πάνω σε αντικειμενικά εμπόδια. Γιατί τότε αρχίζει η αντίδραση: απογοήτευση μέσα σε ορισμένους κύκλους της επαναστατικής τάξης, πολλαπλασιασμός των αδιάφορων και, κατά συνέπεια, στερέωση των αντεπαναστατικών δυνάμεων. Αυτό είναι το σχήμα των παλιών επαναστάσεων.

Μονάχα με τη μελέτη των πολιτικών εξελίξεων μέσα στις μάζες μπορεί να κατανοήσει κανείς τον ρόλο των κομμάτων και των ηγετών, που δε θέλουμε καθόλου ν’ αγνοούμε. Αποτελούν στοιχείο της εξελικτικής πορείας όχι αυτόνομο μα πολύ σημαντικό. Χωρίς διευθυντική οργάνωση η ενέργεια των μαζών θα διασκορπιζόταν όπως ο ατμός που δεν είναι κλεισμένος μέσα σ’ ένα κύλινδρο με έμβολο. Ωστόσο η κίνηση δεν προέρχεται ούτε από τον κύλινδρο ούτε από το έμβολο, μα από τον ατμό.

Οι δυσκολίες που συναντάει κανείς στη μελέτη των μεταβολών στη συνείδηση των μαζών σε καιρό επανάστασης είναι ολοφάνερες. Οι καταπιεζόμενες τάξεις κάνουν ιστορία στα εργοστάσια, στους στρατώνες, στους κάμπους και στους δρόμους. Όμως δεν έχουν καθόλου τη συνήθεια να σημειώνουν στο χαρτί αυτό που κάνουν. Οι περίοδοι όπου τα κοινωνικά πάθη φτάνουν στην υπέρτατη έντασή τους, αφήνουν γενικά ελάχιστο τόπο στη θεώρηση και στις περιγραφές. Όλες οι Μούσες, ακόμα και η πληβειακή Μούσα της δημοσιογραφίας, μ’ όλο που έχει γερά πλευρά, δυσκολεύονται να ζήσουν σε καιρό επανάστασης. Κι ωστόσο η θέση του ιστορικού δεν είναι καθόλου απελπιστική. Οι σημειώσεις είναι λειψές, σκόρπιες, τυχαίες. Όμως, στο φως των γεγονότων, αυτά τα κομμάτια μας επιτρέπουν συχνά να μαντέψουμε την κατεύθυνση και το ρυθμό της εξελικτικής πορείας. Καλά ή κακά, ένα επαναστατικό κόμμα βασίζει την τακτική του εκτιμώντας τις μεταβολές στη συνείδηση των μαζών. Η ιστορική διαδρομή του μπολσεβικισμού μαρτυρά πως μια τέτοια εκτίμηση, τουλάχιστο συνολικά, ήταν δυνατή. Γιατί λοιπόν αυτό που είναι προσιτό σ’ έναν επαναστάτη πολιτικό, μέσα στις περιδινήσεις της πάλης, δε θα ήταν προσιτό αναδρομικά σ’ έναν ιστορικό;

Ωστόσο οι διεργασίες που γίνονται στη συνείδηση των μαζών δεν είναι ούτε αυτόνομες ούτε ανεξάρτητες. Όσο κι αν αυτό δεν αρέσει στους ιδεαλιστές και στους εκλεκτικούς, η συνείδηση καθορίζεται από τους γενικούς όρους της ύπαρξης. Μέσα στις ιστορικές περιστάσεις στις οποίες διαμορφώθηκε η Ρωσία, με την οικονομία της, τις τάξεις της, την κρατική της εξουσία, μέσα στην επιρροή που ασκήθηκε πάνω της από τις ξένες δυνάμεις, πρέπει να περικλείνονται οι πρωταρχές της Επανάστασης του Φλεβάρη και της αντικαταστάτριάς της – της Επανάστασης του Οκτώβρη. Στο μέτρο που φαίνεται εξαιρετικά αινιγματικό, πώς μια καθυστερημένη χώρα έφερε πρώτη στην εξουσία το προλεταριάτο, είναι ανάγκη προηγούμενα να αναζητήσουμε το μίτο του αινίγματος στον ιδιότυπο χαρακτήρα αυτής της χώρας, δηλαδή σε εκείνο που την ξεχωρίζει από τις άλλες χώρες.

Οι ιστορικές ιδιομορφίες της Ρωσίας και το ειδικό τους βάρος χαρακτηρίζονται στα πρώτα κεφάλαια αυτού του βιβλίου, που περιέχουν μια συνοπτική έκθεση για την εξέλιξη της ρωσικής κοινωνίας και τις εσώτερες δυνάμεις της. Θα θέλαμε να ελπίζουμε ότι η αναπόφευκτη σχηματικότητα αυτών των κεφαλαίων δε θα καταπονήσει τον αναγνώστη. Στη συνέχεια του έργου θα βρούμε τις ίδιες κοινωνικές δυνάμεις σε πλήρη δράση.

Αυτό το έργο δε βασίζεται διόλου πάνω σε προσωπικές αναμνήσεις. Το γεγονός ότι ο συγγραφέας πήρε μέρος στα γεγονότα δεν τον απάλλαξε καθόλου από την υποχρέωση να θεμελιώσει την αφήγησή του πάνω σε ντοκουμέντα αυστηρά ελεγμένα. Ο συγγραφέας μιλάει για τον εαυτό του, στο μέτρο που αναγκάζεται από την πορεία των γεγονότων, στο «τρίτο πρόσωπο». Και δεν πρόκειται για απλό φιλολογικό σχήμα: ο υποκειμενικός τόνο, αναπόφευκτος σε μια αυτοβιογραφία ή σε απομνημονεύματα, θα ήταν απαράδεκτος σε μια ιστορική μελέτη.

Οι πηγές αυτού του έργου βρίσκονται σε πολυάριθμες περιοδικές εκδόσεις, εφημερίδες και επιθεωρήσεις, αναμνήσεις, πρακτικά και άλλα ντοκουμέντα, μερικά χειρόγραφα, μα που στο μεγαλύτερό τους μέρος δημοσιεύτηκαν από το Ινστιτούτο Ιστορίας της Επανάστασης, στη Μόσχα και στο Λένινγκραντ.

Όλες οι χρονολογίες που δίνονται σ’ αυτό το έργο σημειώνονται σύμφωνα με το παλιό ημερολόγιο, δηλαδή είναι δεκατρείς μέρες πίσω από το παγκόσμιο ημερολόγιο που έχει υιοθετηθεί τώρα από τα σοβιέτ. Ο συγγραφέας ήταν αναγκασμένος να ακολουθήσει το ημερολόγιο που ήταν σε χρήση την εποχή της Επανάστασης. Δε θα ήταν βέβαια δύσκολο να μεταφέρουμε τις ημερομηνίες στο νέο ημερολόγιο. Όμως μια τέτοια ενέργεια, παραμερίζοντας ορισμένες δυσκολίες, θα δημιουργούσε άλλες σοβαρότερες. Η ανατροπή της μοναρχίας έχει περάσει στην ιστορία με τον όνομα Επανάσταση του Φλεβάρη. Κι όμως, σύμφωνα με το δυτικό ημερολόγιο, αυτό το γεγονός ξετυλίχτηκε το Μάρτη. Κάποια ένοπλη διαδήλωση ενάντια στην ιμπεριαλιστική πολιτική της Προσωρινής Κυβέρνησης σημειώθηκε στην ιστορία με το όνομα «Απριλιανά» ενώ, σύμφωνα με το δυτικό ημερολόγιο, έγινε το Μάη. Για να μη σταθούμε σε άλλα ενδιάμεσα γεγονότα και χρονολογίες, ας σημειώσουμε μόνο ότι η Επανάσταση του Οκτώβρη έγινε, για την Ευρώπη, το Νοέμβρη. Όπως βλέπει κανείς, το ίδιο το ημερολόγιο έχει πάρει το χρώμα των γεγονότων και ο ιστορικός δεν μπορεί να απαλλαγεί από τις επαναστατικές χρονολογίες με απλές αριθμητικές πράξεις. Ας μην ξεχνάει ο αναγνώστης ότι πριν από την κατάργηση του βυζαντινού ημερολογίου, η Επανάσταση χρειάστηκε να καταργήσει τους θεσμούς που ήθελαν να το διατηρήσουν.

Λέων Τρότσκυ

Πρίγκηπος, 14 Νοεμβρίου 1930