Ο Μαρξ είχε επισημάνει το πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος της επιστήμης και της τεχνολογίας στην παραγωγική διαδικασία μέσα στον καπιταλισμό, με τη χρήση κάθε φορά νέων μηχανημάτων. «Η τάση του κεφαλαίου είναι να δίνει επιστημονικό χαρακτήρα στην παραγωγή και η άμεση εργασία του εργάτη να υποβαθμίζεται σε απλό συστατικό στοιχείο αυτής της διαδικασίας» (Μαρξ, Grundrisse, τομ. 2, σελ. 533).
Οι περισσότερες επιστημονικές έρευνες διεξάγονται ή χρηματοδοτούνται από εμπορικούς οργανισμούς. Η πλειονότητα των επιστημόνων είναι υπάλληλοι που εργάζονται (συχνά με βραχυπρόθεσμα συμβόλαια) υπό τις οδηγίες διευθυντών πάνω σε συγκεκριμένα προβλήματα, που αποτελούν μέρος ενός συνόλου το οποίο οι επιστήμονες-υπάλληλοι συνήθως αγνοούν. Η επιστημονική τους εργασία παράγει «αξία χρήσης» ως γνώση, μεγάλο μέρος της οποίας, μέσω ευρεσιτεχνίας και εμπορικού απορρήτου, προορίζεται για κέρδος. Οι δραστηριότητες των φαρμακοβιομηχανιών, η γεωργική έρευνα και η πυρηνική βιομηχανία καταδεικνύουν την υποταγή της επιστήμης στο κεφάλαιο, συχνά με ιδιαίτερα καταπιεστικούς και καταστροφικούς (κοινωνικά και περιβαλλοντικά) τρόπους. Η κοινωνιοβιολογία και η εξελικτική ψυχολογία χρησιμοποιούνται για να δικαιολογήσουν την ανισότητα, τον ρατσισμό, ή «φυσικοποιούν» κοινωνικά φαινόμενα με το «είναι στα γονίδιά μας». «Το παλιό σχολείο διαμόρφωνε υπηρέτες που τους χρειάζονταν οι καπιταλιστές, το παλιό σχολείο έφτιαχνε τους ανθρώπους της επιστήμης ανθρώπους που έπρεπε να γράφουν και να μιλάνε όπως αρέσει στους καπιταλιστές»(Λένιν, Άπαντα, τομ. 41, σελ. 306).
Ο γιατρός, που είναι ένας πολύ ειδικευμένος εργαζόμενος, εκπαιδεύεται για να αντιμετωπίσει αύξοντες αριθμούς μιας νόσου και όχι ανθρώπους ενταγμένους στην κοινωνία, με συναισθήματα, προβλήματα, αδιέξοδα, κακή διατροφή κ.λπ. Τα ιατρικά πρωτόκολλα, που θεωρούνται από τους θιασώτες τους απαράβατες οδηγίες, ποιος τα παράγει; Ποιος τα δημοσιεύει; Ποιος τα χρηματοδοτεί; Σχεδόν αποκλειστικά, τα μονοπώλια που δραστηριοποιούνται στους τομείς της υγείας και του φαρμάκου. Το 20% του ετήσιου τζίρου των φαρμακοβιομηχανιών δαπανάται στην έρευνα. Και βέβαια δεν είναι καθόλου τυχαίο που αναπτύχθηκε κυρίως ο τομέας της διάγνωσης και της θεραπείας, ως πιο κερδοφόρος, σε σχέση με τον τομέα της πρόληψης.
Η πανδημία, ένα φαινόμενο με σαφή κοινωνικά αίτια, εξέφρασε τη νοσηρότητα του καπιταλιστικού συστήματος και του σημερινού τρόπου ζωής. Ταυτόχρονα ανέδειξε την εργαλειακή χρήση της επιστήμης, με αποτέλεσμα να επιβληθεί η κρατική διαχείριση ως μονόδρομος, να συσκοτιστούν διαφορετικές επιστημονικές απόψεις, να μην παρθούν μέτρα δομικά για την αντιμετώπιση της πανδημίας (πρωτοβάθμια περίθαλψη, στοχευμένη προστασία των ευάλωτων, προστασία εργαζομένων κτλ.). Αποσιωπήθηκαν καταγγελίες νοσοκομειακών γιατρών, ενώ υπερπροβλήθηκαν «κρατικοποιημένοι» επιστήμονες. Επιβλήθηκαν μέτρα κατασταλτικά, με τις ευλογίες κάποιων «επιστημόνων», ενώ υπερπροβλήθηκε ένα ανορθολογικό/συνωμοσιολογικό ρεύμα ως μέσο εκτόνωσης κάποιων κοινωνικών στρωμάτων και χρησιμοποιήθηκε ως αντίποδας της «επιστήμης» προκειμένου να επισκιαστούν οι διαμαρτυρίες για τα κυβερνητικά μέτρα.
Όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι η επιστημονική γνώση στερείται αντικειμενικότητας. Από την αρχή ο μαρξισμός πήρε την επιστήμη εξαιρετικά σοβαρά, όχι μόνο όσον αφορά την υπόσχεσή της για την οικοδόμηση μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας, αλλά και για την αποκαλυπτική της δύναμη στην κατανόηση του κόσμου. Ως μαρξιστές οφείλουμε να βλέπουμε κριτικά την επιστήμη, αλλά όχι με σκοπό την απαξίωσή της και την απόρριψή της ως προϊόν του αστικού συστήματος· η κριτική μας θα πρέπει να έχει ως στόχο την ανάδειξη της οριοθέτησής της ως προς τις καπιταλιστικές σχέσεις και της αναγκαιότητάς της ως μέσου χειραφέτησης και προόδου της ανθρωπότητας.
«…Μόνο ο σοσιαλισμός θα απελευθερώσει την επιστήμη από τα αστικά της δεσμά, από την υποδούλωσή της στο κεφάλαιο, από τη δουλοπρέπειά της απέναντι στα συμφέροντα της βρωμερής καπιταλιστικής απληστίας. Μόνο ο σοσιαλισμός θα δώσει τη δυνατότητα να διαδοθεί πλατιά και να υποταχθεί πραγματικά η κοινωνική παραγωγή και η κατανομή των προϊόντων στις επιστημονικές αντιλήψεις που μας δείχνουν τι πρέπει να κάνουμε για να γίνει η ζωή όλων των εργαζομένων πιο εύκολη, δίνοντάς τους τη δυνατότητα μιας ευημερίας…» (Λένιν).
Όλγα Στεφανίδου
