1. Ο πρωταρχικός ρόλος της βιομηχανίας στην ιστορία
Η ιστορία του ανθρώπινου είδους είναι στην πραγματικότητα η ιστορία της εξέλιξης των παραγωγικών δυνάμεων. Καθώς εξελίσσονται οι παραγωγικές δυνάμεις, αργά ή γρήγορα συμπαρασύρουν και το κοινωνικό και πολιτικό εποικοδόμημα. Γι’ αυτό σε τελική ανάλυση είναι αυτές που καθορίζουν το ρου της ιστορίας.
Με τη βιομηχανία η αστική τάξη βρέθηκε να έχει στα χέρια της τη μεγαλύτερη πηγή πλούτου που γέννησε ποτέ η ανθρώπινη ιστορία. Ταυτόχρονα όμως η βιομηχανία είναι αυτή που κοινωνικοποίησε τόσο την παραγωγή, ώστε έκανε πλέον περιττή και καταστροφική την ύπαρξη της ίδιας της αστικής τάξης. Το τεράστιο μέγεθος της βιομηχανίας και των κοινωνικών δυνάμεων που συνδυάζει, είναι αυτό που επιτάσσει την αφαίρεση του ελέγχου της από τη μικρή χούφτα των αστών εκμεταλλευτών και την πλήρη διαχείρισή της από την ίδια την κοινωνία. Η βιομηχανία, τέλος, είναι αυτή που δημιουργεί τη συγκεντρωμένη κοινωνική δύναμη που θα ανατρέψει τον καπιταλισμό: τη βιομηχανική εργατική τάξη.
Ας δούμε πώς περιγράφουν ο Μαρξ και ο Ένγκελς στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο τον τρόπο με τον οποίο η εξέλιξη της παραγωγής οδηγεί στην αλλαγή των κοινωνικών συστημάτων και συγκεκριμένα πώς η βιομηχανία, σαν μια τεράστια επαναστατική δύναμη, αλλάζει τελείως την όψη του κόσμου, εξαφανίζει τη φεουδαρχία και οδηγεί στην ανατροπή του καπιταλισμού:
«Τότε ο ατμός και η μηχανή επαναστατικοποίησαν τη βιομηχανική παραγωγή. Στη θέση της μανιφακτούρας μπήκε η μεγάλη σύγχρονη βιομηχανία. Στη θέση της βιομηχανικής μεσαίας τάξης μπήκαν οι βιομήχανοι εκατομμυριούχοι, οι αρχηγοί ολόκληρων βιομηχανικών στρατιών, οι σύγχρονοι αστοί. Η μεγάλη βιομηχανία δημιούργησε την παγκόσμια αγορά, που είχε προετοιμαστεί από την ανακάλυψη της Αμερικής. Η παγκόσμια αγορά έδωσε μιαν απέραντη ανάπτυξη στο εμπόριο, στη ναυτιλία, στα μέσα συγκοινωνίας της ξηράς.
…Η αστική τάξη έπαιξε στην ιστορία ένα ρόλο εξαιρετικά επαναστατικό.
…Η αστική τάξη δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς να επαναστατικοποιεί αδιάκοπα τα εργαλεία παραγωγής, δηλαδή τις σχέσεις παραγωγής, δηλαδή όλες τις κοινωνικές σχέσεις.
…Εδώ και δεκάδες χρόνια, η ιστορία της βιομηχανίας και του εμπορίου δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ιστορία της εξέγερσης των σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων ενάντια στις σύγχρονες παραγωγικές σχέσεις, ενάντια στις σχέσεις ιδιοκτησίας, που αποτελούν τους όρους ύπαρξης της αστικής τάξης και της κυριαρχίας της.
…Τα όπλα που χρησιμοποίησε η αστική τάξη για να ανατρέψει τη φεουδαρχία στρέφονται τώρα ενάντια στην ίδια την αστική τάξη.
…Με την ανάπτυξη της βιομηχανίας όμως, το προλεταριάτο δεν πληθαίνει μονάχα, αλλά και συσπειρώνεται κατά μεγάλες μάζες, η δύναμή του μεγαλώνει και τη δύναμή του αυτή τη νιώθει όλο και πιο πολύ.
…Απ’ όλες τις τάξεις, που τούτη τη στιγμή βρίσκονται αντιμέτωπες με την αστική τάξη, μόνο το προλεταριάτο είναι τάξη αληθινά επαναστατική. Οι άλλες τάξεις χάνονται και εξαφανίζονται από τη μεγάλη βιομηχανία, ενώ το προλεταριάτο είναι το πιο χαρακτηριστικό προϊόν της».
Τον επαναστατικό ρόλο του υψηλού επιπέδου ανάπτυξης της παραγωγής, δηλαδή και πάλι της βιομηχανίας, για την κατάργηση όχι μόνο της αστικής τάξης και του καπιταλισμού αλλά κάθε εκμεταλλεύτριας τάξης και κάθε ταξικού συστήματος, εξηγεί πολύ ωραία ο Ένγκελς στο βιβλίο του Αντι-Ντύρινγκ, Μέρος 3ο, κεφάλαιο Σοσιαλισμός, ενότητα Θεωρητικά:
«Και πραγματικά, η κατάργηση των κοινωνικών τάξεων έχει σαν αναγκαία προϋπόθεση ένα υψηλό βαθμό υλική ανάπτυξης, ώστε όχι μόνο η ύπαρξη αυτής ή της οποιασδήποτε άλλης κυρίαρχης τάξης, αλλά κάθε κυρίαρχης τάξης γενικά, ακόμα και η ύπαρξη της ίδιας της ταξικής διάκρισης, να έχει καταντήσει αναχρονισμός. Προϋποθέτει δηλαδή έναν τέτοιο υψηλό βαθμό ανάπτυξης της παραγωγής, ώστε η ιδιοποίηση της εξουσίας, το μονοπώλιο της εκπαίδευσης και της πνευματικής καθοδήγησης από μια ιδιαίτερη κοινωνική τάξη, να έχει γίνει όχι μόνο περιττή, μα και ένα οικονομικό, πολιτικό και πνευματικό εμπόδιο στην παραπέρα εξέλιξη της κοινωνίας. Στο σημείο ακριβώς αυτό έχουμε φτάσει σήμερα».
Ιστορικά το εμπόριο ήταν ένας βασικός παράγοντας που οδήγησε στην ανάπτυξη του καπιταλισμού και της βιομηχανίας. Αυτό όμως συνέβη στα προ πολλού ξεπερασμένα ιστορικά στάδια της γέννησης του καπιταλισμού. Σήμερα πλέον η βιομηχανική παραγωγή είναι αυτή που αποτελεί τη βασική κινητήρια δύναμη της οικονομίας, τη δύναμη στην οποία έχουν υποταχθεί όλες οι άλλες. Από την ανάπτυξη όλων των άλλων κλάδων της οικονομίας. Η βιομηχανία είναι αυτή που δίνει τη γενική κατεύθυνση παντού.
Αναφέρει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, Βιβλίο Τρίτο, Η Συνολική Διαδικασία της Κεφαλαιοκρατικής Παραγωγής, Κεφάλαιο 20, Ιστορικά για το Εμπορικό Κεφάλαιο:
«Στις προβαθμίδες της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας, το εμπόριο κυριαρχεί πάνω στη βιομηχανία. Στη σύγχρονη κοινωνία γίνεται το αντίστροφο.
…Η ιστορία της παρακμής της Ολλανδίας σαν κυρίαρχου εμπορικού έθνους, είναι η ιστορία της υποταγής του εμπορικού κεφαλαίου στο βιομηχανικό κεφάλαιο.
…Μόλις η βιοτεχνία ενισχυθεί κατά κάποιον τρόπο, και ακόμα περισσότερο η μεγάλη βιομηχανία, δημιουργεί από την πλευρά της την αγορά, την κυριεύει με τα εμπορεύματά της. Τώρα το εμπόριο γίνεται υπηρέτης της βιομηχανικής παραγωγής, που γι’ αυτήν η αδιάκοπη διεύρυνση της αγοράς είναι όρος ζωής. Μια όλο και απλωνόμενη μαζική παραγωγή κατακλύζει την ευρισκόμενη αγορά και έτσι δουλεύει πάντα για την επέκταση αυτής της αγοράς, για το σπάσιμο των πλαισίων της. …Ο βιομήχανος κεφαλαιούχος έχει αδιάκοπα μπροστά του την παγκόσμια αγορά, συγκρίνει, και πρέπει αδιάκοπα να συγκρίνει, τις δικές του τιμές με τις τιμές της αγοράς, όχι μονάχα της πατρίδας του, αλλά όλου του κόσμου».
Αναφέρει επίσης ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, Βιβλίο Πρώτο, Η Εξελικτική Διαδικασία Παραγωγής του Κεφαλαίου, Κεφάλαιο 13ο, Οι μηχανές και η μεγάλη βιομηχανία, Ανάπτυξη των μηχανών:
«Η επανάσταση στον τρόπο παραγωγής της βιομηχανίας και της γεωργίας έκανε όμως απαραίτητη και μιαν επανάσταση στους γενικούς όρους της κοινωνικής εξελικτικής διαδικασίας παραγωγής, δηλαδή στα μέσα επικοινωνίας και μεταφοράς …προσαρμόστηκαν σιγά-σιγά στον τρόπο παραγωγής της μεγάλης βιομηχανίας οι επικοινωνίες και οι μεταφορές με ένα σύστημα ποταμό-ατμόπλοιων, σιδηροδρόμων, υπερωκεανίων και τηλεγράφων».
Αναφέρει, τέλος, ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, Βιβλίο Τρίτο, Η Συνολική Διαδικασία της Κεφαλαιοκρατικής Παραγωγής, Κεφάλαιο 16, Το Μεταπρατικό Κεφάλαιο, τονίζοντας ότι η κυριαρχία του εμπορίου πάνω στην οικονομία αποτελεί στοιχείο καθυστέρησης:
«Όσο πιο ανεξέλικτη είναι η παραγωγή, τόσο μεγαλύτερο είναι το σύνολο του εμπορικού κεφαλαίου σε σχέση προς το σύνολο των γενικά ριγμένων στην κυκλοφορία εμπορευμάτων. Τόσο μικρότερο όμως είναι απόλυτα σε σχέση ή σε σύγκριση με πιο εξελιγμένες καταστάσεις. Αντίστροφα, το αντίστροφο. Έτσι, σε τέτοιες ανεξέλικτες καταστάσεις, το μεγαλύτερο τμήμα του κυριολεκτικά χρηματικού κεφαλαίου βρίσκεται στα χέρια των εμπόρων, που έτσι αποτελεί απέναντι στους άλλους τη χρηματική περιουσία».
3. Η απατηλή και τυχοδιωκτική φύση του εμπορίου
Στόχος του εμπορίου είναι να πετύχει την πάση θυσία πώληση του προϊόντος, ανεξάρτητα από την ποιότητά του, στην καλύτερη δυνατή τιμή. Το γεγονός επίσης ότι ο έμπορος δεν είναι ο ίδιος και παραγωγός του προϊόντος, του δίνει τη δυνατότητα να αποσείσει ευκολότερα τις ευθύνες από πάνω για τα ελαττώματα του προϊόντος που θα εμφανιστούν στο μέλλον. Γι’ αυτό και πάντοτε ενυπάρχει πιο πολύ στο εμπόριο η προσπάθεια της εξαπάτησης το αγοραστή. Το φαινόμενο αυτό είναι όλο και πιο έντονο καθώς γυρίζουμε προς τα πίσω σε παλιότερα ιστορικά στάδια. Ιστορικά, όσο μικρότερη είναι η ανάπτυξη της βιομηχανίας, τόσο μεγαλύτερη είναι η απάτη που χρησιμοποιεί ο έμπορος.
Αναφέρει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, Βιβλίο Τρίτο, Η Συνολική Διαδικασία της Κεφαλαιοκρατικής Παραγωγής, Κεφάλαιο 20, Ιστορικά για το Εμπορικό Κεφάλαιο:
«Όσον καιρό το εμπορικό κεφάλαιο διαμεσολαβεί στην ανταλλαγή προϊόντων ανεξέλικτων κοινοτήτων, το εμπορικό κέρδος δεν εμφανίζεται μονάχα σαν σφετερισμός και απάτη αλλά και πηγάζει σε μεγάλο βαθμό από το σφετερισμό και την απάτη.
…Το εμπορικό λοιπόν κεφάλαιο, όταν κυριαρχεί επικρατέστερα, αντιπροσωπεύει παντού ένα σύστημα λεηλασίας, καθώς η ανάπτυξή του στους εμπορικούς λαούς της παλιάς όπως και της νέας εποχής, είναι δεμένη άμεσα με τη βίαιη λεηλασία, την πειρατεία, το δουλεμπόριο, την υποδούλωση (στις αποικίες). Έτσι έγινε στην Καρχηδόνα, στη Ρώμη και αργότερα με τους Βενετούς, τους Ολλανδούς κ.λπ.».
Το εμπορικό κεφάλαιο, επίσης, είναι το πιο τυχοδιωκτικό από κάθε άλλο τμήμα του κεφαλαίου. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι διαθέτει μια φυσική ευελιξία, επειδή αποτελεί απλά μια διαδικασία διαμεσολάβησης και δεν δεσμεύεται από το βάρος πολυέξοδων πάγιων κεφαλαίων (ακριβών μηχανών, εγκαταστάσεων κ.λπ.), αλλά και στην απατηλή φύση του.
Αναφέρει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, Βιβλίο Τρίτο, Η Συνολική Διαδικασία της Κεφαλαιοκρατικής Παραγωγής, Κεφάλαιο 17, Το Εμπορικό Κέρδος:
«Κανένας είδος κεφαλαίου δεν έχει μεγαλύτερη ευκολία να αλλάζει τον προορισμό του, τη λειτουργία του, από το εμπορικό κεφάλαιο».
4. Η μη παραγωγική φύση του εμπορίου
Το εμπόριο είναι μια μη παραγωγική δραστηριότητα, σε αντίθεση με τη βιομηχανία, που αποτελεί ό,τι πιο παραγωγικό έχει δημιουργήσει ο άνθρωπος.
Όπως αναλύει ο Μαρξ στα παρακάτω αποσπάσματα του Κεφαλαίου, η μη παραγωγική φύση του εμπορικού κεφαλαίου έχει τις εξής συνέπειες:
1) Το εμπόριο δεν δημιουργεί ούτε αξία ούτε υπεραξία. Η αξία των εμπορευμάτων και η υπεραξία γεννιούνται μέσα στην παραγωγή.
2) Το εμπόριο τρέφεται από τη υπεραξία που δημιουργείται μέσα στην παραγωγή, δηλαδή κυρίως μέσα στη βιομηχανία.
3) Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα μια διαρκή διελκυστίνδα ανάμεσα στο βιομηχανικό και το εμπορικό κεφάλαιο: Το εμπορικό κεφάλαιο προσπαθεί συνεχώς να αρπάξει όσο το δυνατός μεγαλύτερο μερίδιο από την υπεραξία που δημιουργείται μέσα στην παραγωγή, εγώ το βιομηχανικό προσπαθεί να κρατήσει όσο το δυνατόν περισσότερο για τον εαυτό του.
4) Το εμπόριο αποτελεί με δυο λόγια ένα «αναγκαίο κακό», ένα «αναγκαίο έξοδο», για την αναπαραγωγή του κεφαλαίου, διότι είναι αυτό που βοηθάει στη μεταμόρφωση του Εμπορεύματος σε Χρήμα (Ε-Χ) και του Χρήματος σε Εμπόρευμα (Χ-Ε).
Αναφέρει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, Βιβλίο Τρίτο, Η Συνολική Διαδικασία της Κεφαλαιοκρατικής Παραγωγής, Κεφάλαιο 16, Το Μεταπρατικό Κεφάλαιο:
«Το εμπορικό κεφάλαιο δεν είναι τίποτε άλλο παρά το κεφάλαιο που λειτουργεί μέσα στην κυκλοφοριακή σφαίρα. Η κυκλοφοριακή διαδικασία είναι μια φάση της συνολικής αναπαραγωγικής διαδικασίας. Αλλά στην κυκλοφοριακή διαδικασία δεν παράγεται καμία αξία, αρά και καμία υπεραξία. Συμβαίνουν μονάχα μορφικές αλλαγές του ίδιου αξιακού όγκου. Στην πραγματικότητα δεν συμβαίνει τίποτε άλλο από μεταμόρφωση των εμπορευμάτων, που σαν τέτοια δεν έχει καμία σχέση με τη δημιουργία ή την αλλαγή της αξίας. Αν με την πώληση του παραγόμενου εμπορεύματος πραγματώνεται μια υπεραξία, αυτό συμβαίνει επειδή η αξία αυτή βρίσκεται κιόλας μέσα σε αυτό. Έτσι και στη δεύτερη πράξη, την επανανταλλαγή του χρηματικού κεφαλαίου προς εμπορεύματα (στοιχεία παραγωγής), δεν πραγματώνεται καμία υπεραξία από τον αγοραστή, αλλά μόνο που χάρη στην ανταλλαγή του χρήματος προς παραγωγικά μέσα και εργασιακή δύναμη προετοιμάζεται η παραγωγή της υπεραξίας. Το αντίθετο. Σε όση έκταση αυτές οι μεταμορφώσεις κοστίζουν κυκλοφοριακό χρόνο -ένα χρόνο που μέσα του το κεφάλαιο γενικά δεν παράγει τίποτα, άρα ούτε και υπεραξία- αυτές οι μεταμορφώσεις είναι περιορισμός της αξιακής δημιουργίας, και η υπεραξία εκφράζεται σαν ποσοστό κέρδους ακριβώς σε αντίστροφη αναλογία προς τη διάρκεια του κυκλοφοριακού χρόνου. Έτσι το εμπορικό κεφάλαιο δεν δημιουργεί ούτε αξία ούτε υπεραξία, δηλαδή δεν τις δημιουργεί άμεσα».
Αναφέρει, τέλος, ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, Βιβλίο Τρίτο, Η Συνολική Διαδικασία της Κεφαλαιοκρατικής Παραγωγής, Κεφάλαιο 17, Το Εμπορικό Κέρδος:
«Αφού το εμπορικό κεφάλαιο το ίδιο δεν γεννάει καμία υπεραξία, είναι φανερό ότι η υπεραξία που του λαχαίνει με τη μορφή του μέσου κέρδους, αποτελεί ένα τμήμα της υπεραξίας που γεννιέται από το συνολικό παραγωγικό κεφάλαιο.
…Για το βιομηχανικό κεφάλαιο τα κυκλοφοριακά έξοδα εμφανίζονται και είναι πάρεργα έξοδα. Για τον έμπορο εμφανίζονται σαν η πηγή του κέρδους του, που -προϋποθέτοντας το γενικό ποσοστό κέρδους- βρίσκεται σε αναλογία προς το μέγεθός τους».
