Ένα απόσπασμα από το έργο του Φρειδερίκου Ένγκελς «ΑΝΤΙ-ΝΤΥΡΙΝΓΚ»

Φρειδερίκος Ένγκελς

Δημοσιεύουμε σε αυτή την Ιστορική Στήλη ένα απόσπασμα από το θεμελιώδες έργο του Φρειδερίκου Ένγκελς «Αντι-Ντύρινγκ», και συγκεκριμένα από το «3ο Μέρος: Σοσιαλισμός. 2ο κεφάλαιο: Θεωρητικά». Το έργο αυτό το έγραψε ο συνιδρυτής –μαζί με τον Μαρξ– του σύγχρονου κομμουνιστικού κινήματος, ο Φρειδερίκος Ένγκελς, στα 1877-78, ως απάντηση στις απόψεις του φιλόσοφου Ευγένιου Ντύρινγκ, που προσπαθούσε τότε να αντικρούσει θεωρητικά τον μαρξισμό. Με το «Αντι-Ντύρινγκ», ο Ένγκελς συνέβαλε αποφασιστικά στη θεμελίωση του διαλεκτικού υλισμού και του επιστημονικού σοσιαλισμού. Το βιβλίο αυτό έμεινε κλασικό και διατηρεί μέχρι σήμερα τη σημασία του για κάθε κομμουνιστή.  

Ο χωρισμός της κοινωνίας σε μια εκμεταλλεύτρια και σε μια εκμεταλλευόμενη, σε μια κυρίαρχη και σε μια καταπιεζόμενη τάξη, ήταν η αναγκαία συνέπεια της χαμηλής παραγωγής, και της μικρής οικονομικής ανάπτυξης. Όσο καιρό η συνολική απόδοση της εργασίας της κοινωνίας περιορίζεται στο να εξασφαλίζει μόνο τα πενιχρά μέσα συντήρησης της κοινωνίας, όσο καιρό δηλαδή η εργασία αποσπά όλο ή σχεδόν όλο τον χρόνο της μεγάλης πλειοψηφίας των μελών της κοινωνίας, η κοινωνία αναγκαστικά διαιρείται σε τάξεις.

Δίπλα σ’ αυτή τη μεγάλη πλειοψηφία, που δεν κάνει τίποτ’ άλλο έξω από το να εργάζεται, σχηματίζεται μια άλλη τάξη απαλλαγμένη από κάθε παραγωγική εργασία που φροντίζει όμως για τις κοινές υποθέσεις, για τη δικαιοσύνη, την επιστήμη, τις τέχνες κ.λπ. Στη βάση της διαίρεσης της κοινωνίας σε τάξεις βρίσκεται λοιπόν ο νόμος που διέπει τον καταμερισμό της εργασίας.

Σ’ αυτή όμως τη διαίρεση δεν εμποδιζόμαστε να παραδεχθούμε ότι συνετέλεσαν και άλλοι παράγοντες όπως η βία, η ληστεία, ο δόλος και η απάτη. Δεν εμποδίζει επίσης την κυρίαρχη τάξη, δηλαδή αυτούς που για πρώτη φορά πήραν τα ηνία στο χέρια τους να κάνουν κάθε προσπάθεια για να στεριώσουν την κυριαρχία τους σε βάρος της εργαζόμενης τάξης και να μετατρέψουν την κοινωνική λειτουργία των μαζών.

Αλλά αν σύμφωνα με τα παραπάνω η διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις έχει κάποια ιστορική δικαίωση, την έχει όμως μόνο για μια ορισμένη ιστορική στιγμή για ορισμένες κοινωνικές συνθήκες. Τότε μπορούσε να δικαιολογηθεί με την ανεπάρκεια της παραγωγής· μελλοντικά είναι αναπόφευκτο να σαρωθεί ύστερα από την πλήρη ανάπτυξη των σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων.

Και πραγματικά, η κατάργηση των κοινωνικών τάξεων έχει σαν αναγκαία προϋπόθεση ένα υψηλό βαθμό υλικής ανάπτυξης, ώστε όχι μόνο η ύπαρξη αυτής ή της οποιασδήποτε άλλης κυρίαρχης τάξης, αλλά κάθε κυρίαρχης τάξης γενικά, ακόμα και η ύπαρξη της ίδιας της ταξικής διάκρισης, να έχει καταντήσει αναχρονισμός.

Προϋποθέτει δηλαδή έναν τέτοιο υψηλό βαθμό ανάπτυξης της παραγωγής, ώστε η ιδιοποίηση της πολιτικής εξουσίας, το μονοπώλιο της εκπαίδευσης και της πνευματικής καθοδήγησης από μια ιδιαίτερη κοινωνική τάξη, να έχει γίνει όχι μόνο περιττή, μα και ένα οικονομικό, πολιτικό και πνευματικό εμπόδιο στην παραπέρα εξέλιξη της κοινωνίας. Στο σημείο ακριβώς αυτό έχουμε φτάσει σήμερα.

Η πολιτική και πνευματική χρεοκοπία της αστικής τάξης δεν είναι πια μυστικό ούτε για την ίδια. Η οικονομική της επίσης χρεοκοπία είναι κάτι που επαναλαμβάνεται κανονικά κάθε δέκα χρόνια. Σε κάθε κρίση η κοινωνία πνίγεται κάτω από τον όγκο των ίδιων της των παραγωγικών δυνάμεων και προϊόντων, που δεν μπορούν πια να χρησιμοποιηθούν και βρίσκεται ανίσχυρη μπροστά στην πιο παράλογη αντίφαση: οι παραγωγοί δηλαδή να μην μπορούν να καταναλώσουν τίποτα γιατί δεν υπάρχουν καταναλωτές.

Η δύναμη επέκτασης των παραγωγικών μέσων σπάζει τα δεσμά που τους έχει βάλει ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής. Η απελευθέρωσή τους από αυτά τα δεσμά αποτελεί τη μοναδική προϋπόθεση για μια αδιάκοπη, όλο και πιο γοργή ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και έτσι, για μια πραγματικά απεριόριστη αύξηση της ίδιας της παραγωγής.

Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Όταν η κοινωνία θα ιδιοποιηθεί τα μέσα παραγωγής, δεν θα παραμερίσει μόνο τα τεχνητά εμπόδια που ανακόπτουν την παραγωγή, αλλά θα σταματήσει και την πραγματική σπατάλη και την καταστροφή παραγωγικών δυνάμεων και προϊόντων, που συνοδεύουν αναπόφευκτα την παραγωγή και φτάνουν στο κατακόρυφο στις περιόδους των κρίσεων. Θα ελευθερώσει επίσης και θα θέσει στη διάθεση της ολότητας, ένα μεγάλο αριθμό μέσων παραγωγής και προϊόντων, καταργώντας την ανόητη σπατάλη που κάνουν οι κυρίαρχες τάξεις και οι πολιτικοί τους εκπρόσωποι, χάρη στη ροπή τους προς την πολυτέλεια.

Η δυνατότητα να εξασφαλισθεί, χάρη στην κοινωνική παραγωγή, σε όλα τα μέλη της κοινωνίας μια υλική ζωή, που, όχι μόνο να επαρκεί πλήρως στις ανάγκες τους αλλά και να πλουτίζεται από μέρα σε μέρα, και να τους εγγυάται μια πιο πλήρη και ελεύθερη ανάπτυξη των σωματικών και πνευματικών τους ικανοτήτων, αυτή λοιπόν η δυνατότητα μόνο σήμερα και για πρώτη φορά, υπάρχει.

Από τη στιγμή που η κοινωνία θα πάρει στην κατοχή της τα μέσα παραγωγής, παραμερίζεται η εμπορευματική παραγωγή και, συνεπώς η κυριαρχία του προϊόντος πάνω στους παραγωγούς. Η αναρχία που επικρατούσε στην κοινωνική παραγωγή αντικαθίσταται από τη σχεδιοποιημένη συνειδητή οργάνωση της παραγωγής. Ο αγώνας για την αυτοσυντήρηση σταματά. Έτσι, για πρώτη φορά στην ιστορία, ο άνθρωπος θα ξεκόψει οριστικά από το ζωικό βασίλειο, και θα περάσει από τις κτηνώδεις συνθήκες ύπαρξης, σε πραγματικά ανθρώπινες συνθήκες. Το σύνολο των συνθηκών της ζωής που περιβάλλουν τους ανθρώπους, και που ως τώρα κυριαρχούσαν επάνω τους, υποτάσσονται τώρα στην εξουσία τους και στον έλεγχό τους και για πρώτη φορά οι άνθρωποι γίνονται συνειδητά και πραγματικά κύριοι της φύσης και συνάμα, γίνονται κύριοι και της ίδιας τους της κοινωνικότητας.

Οι νόμοι που διέπουν τη δική τους κοινωνική δραστηριότητα και που ως τώρα ορθώνονταν απέναντί τους σαν ξένοι, σαν φυσικοί νόμοι και που τους καταδυνάστευαν, τώρα οι ίδιοι αυτοί νόμοι θα εφαρμόζονται από τους ίδιους τους ανθρώπους, που θα τους γνωρίζουν ως το βάθος και έτσι θα κυριαρχούν πάνω σ’ αυτούς. Η τάση των ανθρώπων να οργανώνονται σε  κοινωνίες που ως τώρα πιστευόταν ότι είχε παραχωρηθεί από τη φύση και την ιστορία, γίνεται τώρα δικά τους ελεύθερη πράξη.

Οι  ως τώρα ξένες αντικειμενικές δυνάμεις, που κυριαρχούσαν πάνω στην ιστορία, μπαίνουν κάτω από τον έλεγχο των ανθρώπων. Μόνο από δω και πέρα οι άνθρωποι θα δημιουργούν συνειδητά την ιστορία τους, μόνο από δω και πέρα τα κοινωνικά ελατήρια που οι ίδιοι θα βάζουν σε κίνηση, θα φέρνουν σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό, τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Θα πρόκειται για ένα άλμα της ανθρωπότητας από το βασίλειο της ανάγκης στο βασίλειο της ελευθερίας.

Ας συνοψίσουμε, τέλος, την πορεία των όσων αναπτύξαμε:

  

Εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του έργου

     I.            Μεσαιωνική κοινωνία: Μικρή ατομική παραγωγή. Μέσα παραγωγής προσαρμοσμένα στην ατομική χρήση, και γι’ αυτό πρωτόγονα, χοντροκομμένα, φτηνά και ελάχιστα αποτελεσματικά. Παραγωγή προορισμένη για την άμεση κατανάλωση, είτε του φεουδάρχη αφέντη του. Μόνο εκεί όπου πραγματοποιείται ένα περίσσευμα της παραγωγής πέρα από τις άμεσες ανάγκες κατανάλωσης, προσφέρεται το περίσσευμα αυτό για πώληση και μπαίνει στον κύκλο της ανταλλαγής· η εμπορευματική δηλαδή παραγωγή, βρίσκεται στα σπάργανα· όμως αυτή η παραγωγή περιέχει σε σπέρμα μέσα της την αναρχία στην κοινωνική παραγωγή.

    II.            Αστική επανάσταση: Δημιουργία της βιομηχανίας που γίνεται, αρχικά διαμέσου των συνεργατικών επιχειρήσεων και της μανιφακτούρας. Συγκέντρωση των ως τα τότε διασκορπισμένων μέσων παραγωγής μέσα σε μεγάλα εργαστήρια, και μ’ αυτό τον τρόπο μετατροπή τους από ατομικά μέσα παραγωγής σε κοινωνικά· μια τέτοια μετατροπή δεν θίγει φυσικά τη μορφή της ανταλλαγής σαν σύνολο.

Έτσι  οι παλιές μορφές ιδιοποίησης παραμένουν σε ισχύ. Εμφανίζεται ο καπιταλιστής: με την ιδιότητα του ιδιοκτήτη των μέσων παραγωγής, ιδιοποιείται τα προϊόντα και τα μεταβάλλει σε εμπορεύματα.

Η παραγωγή έχει γίνει πια μια λειτουργία κοινωνική· η ανταλλαγή όμως, και μαζί μ’ αυτήν η ιδιοποίηση, παραμένουν ατομικές πράξεις, πράξεις των μεμονωμένων ανθρώπων: Το κοινωνικό προϊόν το ιδιοποιείται ο ατομικός καπιταλιστής.

Αυτό αποτελεί την βασική αντίφαση, από την οποία πηγάζουν όλες οι άλλες αντιφάσεις, μέσα στις οποίες κινείται η σημερινή κοινωνία, και που η μεγάλη βιομηχανία τις οξύνει περισσότερο. Δηλαδή:

            α) Χωρισμός των παραγωγών από τα μέσα παραγωγής. Καταδίκη του εργάτη σε ισόβια μισθωτή εργασία. Αντίθεση του προλεταριάτο και της αστικής τάξης.

            β) Όλο και πιο έντονη εκδήλωση και αυξανόμενη αποτελεσματικότητα των νόμων που κυριαρχούν στην εμπορευματική παραγωγή. Αχαλίνωτος συναγωνισμός. Αντίφαση μεταξύ της κοινωνικής οργάνωσης της παραγωγής μέσα στο κάθε ξεχωριστό εργοστάσιο και της κοινωνικής αναρχίας στο σύνολο της παραγωγής.

            γ) Από τη μια μεριά τελειοποίηση των μηχανών, που ο ανταγωνισμός την επιβάλλει σαν ανάγκη επιβίωσης στον κάθε ξεχωριστό εργοστασιάρχη, που έχει σαν αποτέλεσμα όλο και μεγαλύτερες απολύσεις εργατών: δημιουργία του βιομηχανικού εφεδρικού στρατού.

Από την άλλη μεριά απεριόριστη ανάπτυξη της παραγωγής, αλλά κι αυτή ανάγκη που την επιβάλλει ο νόμος του ανταγωνισμού στον κάθε εργοστασιάρχη. Κι από τις δυο πλευρές πρωτοφανής ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, υπερβολική η προσφορά σχετικά με τη ζήτηση, υπερπαραγωγή, συσσώρευση εμπορευμάτων στις αγορές, κρίσεις κάθε δέκα χρόνια, σταμάτημα της ανταλλαγής και της κυκλοφορίας: υπεραφθονία μέσων παραγωγής και προϊόντων από το ένα μέρος – υπεραφθονία ανέργων εργατών χωρίς καμιά απασχόληση και χωρίς μέσα συντήρησης από τα’ άλλο, αλλά οι δυο αυτοί μοχλοί της παραγωγής και της κοινωνικής ευημερίας δεν μπορούν να εναρμονισθούν, γιατί ο καπιταλιστικός τρόπος της παραγωγής εμποδίζει τις παραγωγικές δυνάμεις να δράσουν και τα προϊόντα να κυκλοφορήσουν, εκτός αν μετατραπούν προηγούμενα σε κεφάλαιο, πράγμα που εμποδίζει η ίδια ακριβώς η υπεραφθονία. Η αντίφαση έχει φτάσει στο σημείο του παραλογισμού: Ο τρόπος παραγωγής επαναστατεί ενάντια στη μορφή ανταλλαγής.

Η αστική τάξη ξεσκεπάζεται στο ότι δεν είναι πια ικανή να διευθύνει τις κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις.

            δ) Μερική αναγνώριση του κοινωνικού χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων, που επιβάλλεται ακόμα και στους ίδιους τους καπιταλιστές.

Ιδιοποίηση των μεγάλων οργανισμών παραγωγής και συγκοινωνίας πρώτα από μετοχικές εταιρείες, αργότερα από τραστ και τελευταία από το ίδιο το κράτος. Η αστική τάξη αποδείχνεται πια μια περιττή τάξη, όλες τις κοινωνικές της λειτουργίες τις εκτελούν τώρα πληρωμένοι υπάλληλοι.

 III.            Προλεταριακή επανάσταση, η λύση των αντιφάσεων: Το προλεταριάτο καταλαμβάνει την πολιτική εξουσία και, με όπλο την εξουσία αυτή, μετατρέπει τα κοινωνικά μέσα παραγωγής, που τα αποστερεί από την αστική τάξη, σε κοινή ιδιοκτησία.

Με ην πράξη του αυτή αποδεσμεύει τα μέσα παραγωγής από τον κεφαλαιοκρατικό χαρακτήρα που είχαν ως τώρα και αφήνει ελεύθερο τον κοινωνικό τους χαρακτήρα να επιβληθεί και να λειτουργήσει.

Η κοινωνική παραγωγή από δω και πέρα γίνεται σύμφωνα με προκαθορισμένο σχέδιο. Η μεγάλη ανάπτυξη της παραγωγής κάνει να φαίνεται σαν αναχρονισμός η από δω και πέρα ύπαρξη των διαφόρων κοινωνικών τάξεων. Στο μέτρο που σιγά-σιγά εξαφανίζεται η αναρχία της κοινωνικής παραγωγής, ατονεί η ανάγκη και το πολιτικό κύρος του κράτους. Οι άνθρωποι, κύριοι επιτέλους, και ελεύθεροι για να κανονίζουν τις κοινωνικές τους σχέσεις, γίνονται ταυτόχρονα και κυρίαρχοι της φύσης, κυρίαρχοι του εαυτού τους, δηλαδή ελεύθεροι.

Η εκτέλεση αυτής της κοσμοαπελευθερωτικής πράξης, είναι το ιστορικό καθήκον του σύγχρονου προλεταριάτου. Και το ιστορικό καθήκον της θεωρητικής έκφρασης του προλεταριακού κινήματος, δηλαδή του σημερινού επιστημονικού σοσιαλισμού, είναι: να ερευνήσει τις ιστορικές συνθήκες και ταυτόχρονα, τη φύση αυτής της πράξης και να δώσει έτσι, στην καταπιεζόμενη τάξη, που έχει την αποστολή να δράσει, την πλήρη συνείδηση των συνθηκών και της φύσης αυτής της πράξης.